Dyżur pod telefonem a przepisy prawa pracy

Z uwagi na ilość projektów, a co za tym idzie obowiązków wymagających specjalistycznej wiedzy konkretnego pracownika lub też innych sytuacji wymagających jego obecności w zakładzie pracy pracodawca może zobowiązać pracownika poprzez wydanie polecenia do pracy w godzinach nadliczbowych.

Pracownik może stanąć w obowiązku odbycia nie tylko tzw. nadgodzin, ale również świadczenia dyżuru pracowniczego niekoniecznie wymagającego jego fizycznej obecności w zakładzie pracy, bowiem coraz częściej pracownicy odbywają dyżur pod telefonem. Czym jest zatem dyżur pracowniczy, kiedy pracownik ma obowiązek go pełnić oraz co stanowią w tym przedmiocie przepisy ustawy z dnia 16 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy, dowiecie się z niniejszego artykułu.

Pojęcie dyżuru pracowniczego

W pierwszej kolejności wskazać należy, że zagadnienie dyżuru pracowniczego zostało ustanowione w przepisach Kodeksu pracy, w szczególności rozdziale V w przepisie art. 151(5).

Zgodnie z § 1 wskazanego przepisu: Pracodawca może zobowiązać pracownika do pozostawania poza normalnymi godzinami pracy w gotowości do wykonywania pracy wynikającej z umowy o pracę w zakładzie pracy lub w innym miejscu wyznaczonym przez pracodawcę (dyżur).

Pod pojęciem dyżuru niewątpliwie kryje się świadczenie pracownika na rzecz pracodawcy polegające na:

• pozostawaniu poza ustalonymi godzinami pracy,
• w wyznaczonym czasie i miejscu,
• w stałej gotowości do wykonywania pracy wynikającej z umowy o pracę,
• oraz na ewentualnym wykonywaniu w tym czasie prac, dla których dyżur został ustalony.

Celem dyżuru jest zapewnienie pracodawcy spełnienia ewentualnych potrzeb związanych z profilem działalności firmy, przykładowo w przypadku wystąpienia lub możliwości wystąpienia awarii urządzenia/maszyny (w przypadku pełnienia dyżuru fizycznego w zakładzie pracy) bądź w przypadku m.in. konieczności oczekiwania i nawiązania kontaktu z klientem/kontrahentem (w sytuacji pełnienia dyżuru pod telefonem).

Tym samym przez dyżur pracowniczy pod telefonem należy rozumieć świadczenie pracy przez pracownika, czego przedmiotem będą głównie czynności związane z ewentualnym odbieraniem lub wykonywaniem połączeń (z wykorzystaniem telefonu służbowego lub prywatnego w zależności od ustaleń) pozostających w zakresie obowiązków pracowniczych.

Obowiązek pełnienia dyżuru przez pracownika

Pełnienie dyżuru pracowniczego należy do obowiązków pracownika wynikających ze stosunku pracy, co wynika chociażby z przepisu art. 100 § 1 Kodeksu pracy, który stanowi, że Pracownik jest obowiązany wykonywać pracę sumiennie i starannie oraz stosować się do poleceń przełożonych, które dotyczą pracy, jeżeli nie są one sprzeczne z przepisami prawa lub umową o pracę.

Z kolei w § 2 pkt 4 analizowanego przepisu, ustawodawca zwrócił uwagę na obowiązek pracownika w postaci dbałości o dobro zakładu pracy. Obowiązek ten może być rozumiany na wiele sposobów, jednakże w kontekście dyżuru pracowniczego, w ślad za poglądami orzecznictwa wskazać należy, że Dyżur stanowi dodatkowe zadanie robocze po normalnych godzinach pracy, bez względu na to, czy zadanie to mieściło się w ramach uzgodnionego rodzaju pracy, czy też wykraczało poza ten rodzaj.

Co więcej, zdaniem Sądu Najwyższego, w trakcie dyżuru pracownik nie może podejmować działań, które uniemożliwiałyby mu natychmiastowe podjęcie pracy, m.in. musi pozostawać w stanie trzeźwości. Odmowa pełnienia dyżuru, jako niespełnienie obowiązku pracowniczego, może być usprawiedliwiona tylko wyjątkowymi okolicznościami, a niestawienie się do pracy po zgłoszeniu gotowości do jej podjęcia (domowy dyżur na telefon), jest rażącym niedbalstwem, uzasadniającym rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia z winy pracownika.

Rodzaj pracy

Z literalnego brzmienia przepisu art. 151(5) §1 Kodeksu pracy wynika, że dyżur może dotyczyć jedynie oczekiwania na polecenie wykonywania pracy wynikającej z umowy o pracę.

W piśmiennictwie wskazuje się, że gdyby jednak inna praca niż opisana w umowie o pracę była wykonywana przez pracownika na podstawie wzajemnego uzgodnienia, nawet ograniczonego w czasie, to należałoby uznać, że taka praca wynika z umowy o pracę.

Miejsce i czas pełnienia dyżuru

Miejsce dyżuru

Przepisy kodeksu pracy nie określają konkretnego miejsca, w którym dyżur ma być pełniony – może być świadczony w zakładzie pracy, a także w innym miejscu wyznaczonym przez pracodawcę lub osobę działającą w jego imieniu, w tym w domu pracownika. Dlatego też dyżur odbywający się pod telefonem, może mieć miejsce zarówno w siedzibie firmy, w domu pracownika bądź też innym miejscu, w którym pracownik będzie miał możliwość wykonania polecenia służbowego.

Czas dyżuru a odpoczynek

Zgodnie z przepisem art. 151(5) § 2 Kodeksu pracy Czasu dyżuru nie wlicza się do czasu pracy, jeżeli podczas dyżuru pracownik nie wykonywał pracy. Czas pełnienia dyżuru nie może naruszać prawa pracownika do odpoczynku, o którym mowa w art. 132 i 133.

Z kolei zgodnie § 3 ww. przepisu Za czas dyżuru, z wyjątkiem dyżuru pełnionego w domu, pracownikowi przysługuje czas wolny od pracy w wymiarze odpowiadającym długości dyżuru, a w razie braku możliwości udzielenia czasu wolnego – wynagrodzenie wynikające z jego osobistego zaszeregowania, określonego stawką godzinową lub miesięczną, a jeżeli taki składnik wynagrodzenia nie został wyodrębniony przy określaniu warunków wynagradzania – 60% wynagrodzenia.

Co wynika z powyższych regulacji? Przede wszystkim to, że:

• czas pełnienia dyżuru nie jest wliczany do czasu pracy, o ile w tym czasie pracownik nie świadczył pracy;
• czas pełnienia dyżuru nie może naruszać prawa pracownika do gwarantowanego nieprzerwanego odpoczynku (por. art. 132 Kodeksu pracy) i tygodniowego (por. art. 133 Kodeksu pracy);
• za czas pełnienia dyżuru, z wyjątkiem dyżuru pełnionego przez pracownika w domu, pracownikowi przysługuje czas wolny od pracy w wymiarze odpowiadającym długości dyżuru.

Rekompensata

Z przepisu art. 151(5) § 3 Kodeksu pracy wynika, że za czas pełnienia dyżuru, w którym pracownik nie wykonuje dodatkowych czynności i którego nie wlicza się do czasu pracy, w pierwszej kolejności pracownikowi przysługuje czas wolny w liczbie godzin równej liczbie godzin dyżuru, a dopiero gdy pracodawca nie ma możliwości udzielenia czasu wolnego od pracy, to możliwa jest rekompensata w formie wynagrodzenia.

Z uwagi na fakt, że dyżur stanowi świadczenie pracy poza normalnym czasem pracy, to godziny efektywnej pracy podczas dyżuru w warunkach wskazanych w art. 151(5) § 1 Kodeksu pracy, jako przekraczające normalny czas pracy pracownika, muszą być traktowane jako godziny nadliczbowe, za które oczywiście przysługuje mu wynagrodzenie.

Tym samym, jeśli pracownik odbywa dyżur pracowniczy pod telefonem w domu i uchybi czynnościom do których był zobowiązany, tj. nie będzie przykładowo nawiązywał kontaktu telefonicznego z klientem/kontrahentem, to zgodnie z przepisami prawa pracy pracownikowi nie będzie przysługiwać za czas pełnionego dyżuru ani czas wolny ani wynagrodzenie.

Podsumowanie

Niewątpliwie, szerokopojęty dyżur pracowniczy, również ten pod telefonem, co do zasady następuje na wyraźne polecenie pracodawcy. Co ważniejsze, pełnienie dyżuru pracowniczego jest obowiązkiem pracownika uregulowanym w przepisach prawa pracy, nie można zatem odmówić wykonania czynności dyżurnych, które stanowią obowiązek pracownika. Za wykonanie takiego poleconego świadczenia przysługuje pracownikowi czas wolny (chyba, że dyżur był świadczony w domu), z kolei brak rekompensaty dyżuru czasem wolnym zobowiązuje pracodawcę do zapłaty za ten czas należnego wynagrodzenia. Jednakże należy pamiętać, iż jest to wynagrodzenie bez dodatków za pracę w godzinach nadliczbowych.

Źródła:

1. A. Sobczyk (red.), Kodeks pracy. Komentarz. Wyd. 5, Warszawa 2020
2. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 31 stycznia 1978 r., sygn. akt I PRN 147/77
3. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 września 1999 r., sygn. akt I PKN 224/99
4. A. Sobczyk (red.), Kodeks pracy. Komentarz. Wyd. 5, Warszawa 2020
5. W. Muszalski, K. Walczak (red.), Kodeks pracy. Komentarz. Wyd. 13, Warszawa 2021
6. Ibidem.