Skutki niewykonania zobowiązań. Co grozi za niewywiązanie się z umowy?

Odpowiedzialność kontraktowa

Dłużnik obowiązany jest do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, chyba że niewykonanie lub nienależyte wykonanie jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi [por. art. 471 Kodeksu cywilnego].

Odpowiedzialność kontraktowa dłużnika jest rodzajem roszczenia odszkodowawczego na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania.

Przesłankami powstania odpowiedzialności to:

• niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania z przyczyn, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność;
• szkoda poniesiona przez wierzyciela;
• istnienie związku przyczynowego między niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania a powstaniem szkody.

Roszczenie o naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania powstaje w chwili, w której spełniają się wszystkie przesłanki odpowiedzialności, czyli musi zaistnieć stan niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania i ostatecznie szkoda wierzyciela. Ciężar dowodu w zakresie wykazania niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, szkody oraz związku przyczynowego spoczywa na tej osobie, która dochodzi naprawienia szkody. Uwolnienie się od obowiązku naprawienia szkody, następuje poprzez wskazanie, że do niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania doszło w wyniku okoliczności, za które nie ponosi on odpowiedzialności.

Przykładowo, gdy strony obowiązywała umowa najmu lokalu użytkowego, to w momencie gdy termin najmu upłynął, to wierzyciel (właściciel lokalu) ma możliwość dochodzenia wynagrodzenia za korzystanie z lokalu po ustaniu stosunku najmu, a więc za czas, kiedy najemca utracił tytuł prawny do jego użytkowania.

Odpowiedzialność dłużnika

Jeżeli ze szczególnego przepisu ustawy albo z czynności prawnej nie wynika nic innego, dłużnik odpowiedzialny jest za niezachowanie należytej staranności [por. art. 472 Kodeksu cywilnego].

Powyższy przepis wprowadza ogólną zasadę, zgodnie z którą dłużnik odpowiada za niezachowanie należytej staranności przy wykonywaniu zobowiązania.

Za należytą staranność rozumie się zachowanie bądź działanie, które odpowiada podstawowym normom, charakteryzujące się rzetelnością oraz odpowiednią wiedzą. W orzecznictwie wskazuje się, że:

• Należyta staranność osoby zawodowo wykonującej zobowiązanie, poza sytuacjami, w których umówiono się inaczej, jest rozumiana jako przeciętnie wymagana, a więc zachowująca ustaloną wzorcem średnią na wystarczającym poziomie, na tyle dobrym, aby prawidłowo wykonać czynności zawodowe [tak wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 10 października 2013 r., sygn. akt I ACa 594/13].
• Należyta staranność dłużnika w zakresie prowadzonej przez niego działalności gospodarczej, którą określa się przy uwzględnieniu zawodowego charakteru tej działalności, nie oznacza staranności wyjątkowej, lecz dostosowanej do działającej osoby, przedmiotu, jakiego działanie dotyczy, oraz okoliczności w jakich działanie to następuje [tak Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 września 2002 r., sygn. akt I CKN 971/00].

Przepisy Kodeksy cywilnego przewidują również możliwość umownej modyfikacji odpowiedzialności, co oznacza, że dłużnik może przez umowę przyjąć odpowiedzialność za niewykonanie lub za nienależyte wykonanie zobowiązania z powodu oznaczonych okoliczności, za które na mocy ustawy odpowiedzialności nie ponosi. Jednakże nieważne jest zastrzeżenie, iż dłużnik nie będzie odpowiedzialny za szkodę, którą może wyrządzić wierzycielowi umyślnie.

Warto również zwrócić uwagę na możliwość w modyfikacji odpowiedzialności, która wynika z zasady swobody umów, zgodnie z którą strony mogą ustalić w treści zobowiązania zakres odpowiedzialności dłużnika w inny sposób, niż to wynika z treści art. 472 Kodeksu cywilnego. W literaturze wskazuje się, że rozszerzenie lub ograniczenie odpowiedzialności dłużnika wymaga zawarcia umowy, w której określić należy okoliczności powodujące właśnie rozszerzenie lub ograniczenie zaostrzenie lub zawężenie odpowiedzialności dłużnika, np. przez ich wymienienie w katalogu. Warto tu wskazać, że w przeciwieństwie do zobowiązań z udziałem konsumentów w relacjach pomiędzy przedsiębiorcami postanowienia w zakresie modyfikacji odpowiedzialności mogą być swobodnie kształtowane [por. R. Tanajewska [w:] Kodeks cywilny. Komentarz aktualizowany, red. J. Ciszewski, P. Nazaruk, LEX/el. 2023, art. 473.

Istotne zapamiętanie jest, że:

• jeżeli świadczenie stało się niemożliwe z przyczyn, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi, zobowiązanie wygasa;
• jeśli rzecz będąca przedmiotem świadczenia została zbyta, utracona lub uszkodzona, dłużnik obowiązany jest wydać wszystko, co uzyskał w zamian za tę rzecz albo jako naprawienie szkody;
• dłużnik dopuszcza się zwłoki, gdy nie spełnia świadczenia w terminie, a jeżeli termin nie jest oznaczony, gdy nie spełnia świadczenia niezwłocznie po wezwaniu przez wierzyciela;
• w razie zwłoki wierzyciela dłużnik może żądać naprawienia wynikłej stąd szkody.

Odpowiedzialność na zasadzie ryzyka za działania i zaniechania osób trzecich

Dłużnik odpowiedzialny jest jak za własne działanie lub zaniechanie za działania i zaniechania osób, z których pomocą zobowiązanie wykonywa, jak również osób, którym wykonanie zobowiązania powierza. Należy zapamiętać, że dłużnik nie musi spełniać osobiście świadczenia, co oznacza, że może posłużyć się działaniem osób trzecich. Jednakże w myśl przepisu art. 474 Kodeksu cywilnego, dłużnik odpowiedzialny jest jak za własne działanie lub zaniechanie za działania i zaniechania:

• osób, z których pomocą zobowiązanie wykonywa;
• osób, którym wykonanie zobowiązania powierza;
• swego przedstawiciela ustawowego, który wykonywa zobowiązanie.

Przepisy Kodeksu cywilnego przewidują następujące rodzaje odpowiedzialności:

• Odpowiedzialność za szkodę, która wywołana została zwłoką dłużnika – czyli gdy dłużnik będzie w zwłoce, to wierzyciel może żądać, niezależnie od wykonania zobowiązania, naprawienia szkody, która powstała wskutek zwłoki;
• Odpowiedzialność za rzeczy oznaczone co do tożsamości – czyli dłużnik odpowiedzialny jest za utratę lub uszkodzenie przedmiotu świadczenia, chyba że utrata lub uszkodzenie nastąpiłoby także wtedy, gdyby świadczenie zostało spełnione w czasie właściwym.
• Odpowiedzialność za rzeczy oznaczone co do gatunku – czyli wierzyciel może w razie zwłoki dłużnika nabyć na jego koszt taką samą ilość rzeczy tego samego gatunku albo żądać od dłużnika zapłaty ich wartości, zachowując jednocześnie możliwość dochodzenia naprawienia szkody powstałej wskutek zwłoki dłużnika.

Odsetki za opóźnienie

Warto również zapamiętać, że jeżeli dłużnik opóźnia się ze spełnieniem świadczenia pieniężnego, wierzyciel może żądać odsetek za czas opóźnienia, chociażby nie poniósł żadnej szkody i chociażby opóźnienie było następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi.

Maksymalna wysokość odsetek za opóźnienie nie może w stosunku rocznym przekraczać dwukrotności wysokości odsetek ustawowych za opóźnienie (odsetki maksymalne za opóźnienie). Jeżeli wysokość odsetek za opóźnienie przekracza wysokość odsetek maksymalnych za opóźnienie, należą się odsetki maksymalne za opóźnienie.

Wysokość kary umownej a odszkodowanie

Wśród dodatkowych mechanizmów zabezpieczających ustawodawca wyróżnią możliwość zastrzeżenia w umowie, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy – tzw. kara umowna. Jednakże bez zgody wierzyciela dłużnik nie może zwolnić się z zobowiązania przez zapłatę kary umownej.

W razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania kara umowna należy się wierzycielowi w zastrzeżonej na ten wypadek wysokości bez względu na wysokość poniesionej szkody. Żądanie odszkodowania przenoszącego wysokość zastrzeżonej kary nie jest dopuszczalne, chyba że strony inaczej postanowiły. Jeżeli zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane, dłużnik może żądać zmniejszenia kary umownej; to samo dotyczy wypadku, gdy kara umowna jest rażąco wygórowana.

Zapłata określonej sumy pieniężnej z tytułu kary umownej należy się wierzycielowi w razie łącznego spełnienia następujących przesłanek:

• kara umowna została ważnie zastrzeżona w umowie łączącej strony;
• dłużnik nie wykonał zobowiązania niepieniężnego lub wykonał je nienależycie;
• niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania jest następstwem okoliczności, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność.

Wierzyciel może dochodzić kary umownej w pełnej wysokości bez względu na wysokość poniesionej szkody, czyli brak jest obowiązku po stronie wierzyciela do wykazywania istnienia i wysokości szkody.

Więcej na temat kary umownej przeczytasz w tym artykule.

Podsumowanie

Ponad wszelką wątpliwość podstawowym obowiązek dłużnika jest spełnienie świadczenia, czyli jeśli doszło do zawarcia jakiejkolwiek umowy (czy to w formie pisemnej czy też ustnej), to strony zobowiązane są do wykonania ciążących na nich zobowiązań. Na mocy przepisów Kodeksu cywilnego dłużnik zobowiązany jest do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, które jest przedmiotem umowy. Jednakże zawsze to na poszkodowanym, czyli wierzycielu spoczywa obowiązek wykazania, że szkoda została poniesiona wskutek działań dłużnika.