Kara umowna a odstąpienie od umowy – najważniejsze informacje

Kara umowna a odstąpienie od umowy – omówione zagadnienia:

Czym jest kara umowna?

Kara umowna została uregulowana w przepisie art. 483 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeksu cywilnego:

„Można zastrzec w umowie, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy (kara umowna)” [por. § 1].
„Dłużnik nie może bez zgody wierzyciela zwolnić się z zobowiązania przez zapłatę kary umownej” [por. § 2].

Z powyższego przepisu wynikają dwie najważniejsze kwestie:

Zastrzeżenie kary umownej, co oznacza, że strony umowy mogą z góry ustalić w umowie, że w przypadku niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego (czyli niewykonania umowy, która nie polega na świadczeniu pieniężnym) dłużnik zapłaci określoną kwotę jako karę umowną. To pozwala na zabezpieczenie interesów wierzyciela w sytuacji, gdy dłużnik nie wywiązuje się ze swoich obowiązków.
Zasada niezwalniania się z obowiązku przez zapłatę kary umownej, co oznacza, że dłużnik, który nie wykonał lub nienależycie wykonał swoje zobowiązanie, nie może bez zgody wierzyciela zwolnić się z odpowiedzialności za to niewykonanie przez zapłatę kary umownej (ważne: zapłata kary umownej nie zwalnia dłużnika z jego pierwotnego zobowiązania, chyba że wierzyciel wyrazi na to zgodę).

WAŻNE – kara umowna jest narzędziem, które ma na celu ochronę interesów obu stron umowy. Głównym celem kary umownej jest motywowanie stron do staranności i sumiennego wywiązywania się z zawartych zobowiązań. Jeśli jedna ze stron nie wykona lub nienależycie wykona swoje zobowiązania, to będzie zobowiązana do zapłaty określonej kwoty, która stanowi karę pieniężną za naruszenie postanowień umowy.

Przykłady zapisów dotyczących kary umownej w umowie

PRZYKŁAD 1

§ 10

Kara umowna

W przypadku niewykonania lub nienależytego wykonania umowy przez którąkolwiek ze stron, strona ta zobowiązana będzie do zapłaty kary umownej w wysokości _______ zł (słownie: ____________) za każde naruszenie.

Kara umowna jest niezależna od ewentualnych roszczeń odszkodowawczych i nie wyłącza możliwości dochodzenia przez stronę poszkodowaną dalszych roszczeń z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania umowy.

Strona ponosząca odpowiedzialność za niewykonanie umowy nie może zwolnić się z obowiązku zapłaty kary umownej bez zgody strony poszkodowanej.

PRZYKŁAD 2

§ 18

Kara umowna

Strony zgodnie ustalają, że za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązań niepieniężnych wynikających z umowy będą naliczane kary umowne.

Wykonawca zapłaci na rzecz Inwestora karę umowną w następujących przypadkach:
za opóźnienie w oddaniu określonego przedmiotu umowy w wysokości _____ % wynagrodzenia umownego netto za dany element określony w § 3 ust. 1 niniejszej umowy, za każdy dzień zwłoki;

za opóźnienie w usunięciu stwierdzonych wad w wysokości _____ % wartości netto robót, za każdy dzień opóźnienia liczony od dnia wyznaczonego na usunięcie wad;

w przypadku odstąpienia od umowy przez Inwestora z przyczyn leżących po stronie Wykonawcy w wysokości _____ % wynagrodzenia umownego netto.

Inwestor zapłaci na rzecz Wykonawcy karę umowną w przypadku odstąpienia od umowy z przyczyn leżących wyłącznie po stronie Inwestora w wysokości ______ % wynagrodzenia umownego netto.

O czym jeszcze należy pamiętać w zakresie kary umownej? Przede wszystkim o:

Celu kary umownej – zabezpieczenie interesu strony uprawnionej do jej otrzymania w przypadku niewykonania lub nienależytego wykonania umowy.
Wysokości kary umownej – wysokość jest ustalana w umowie i może być uzależniona od konkretnego rodzaju naruszenia umowy. Co więcej, sąd może zmniejszyć wysokość kary umownej w przypadku, gdy jej wysokość jest rażąco wygórowana w stosunku do wartości umowy.
Relacji kary umownej i odszkodowania:
- brak konieczności wykazywania szkody przez wierzyciela – wierzyciel nie musi udowadniać, że poniósł szkodę, ani jej wysokości. Wysokość kary umownej została z góry ustalona w umowie i to ona stanowi podstawę roszczenia wierzyciela w przypadku niewykonania lub nienależytego wykonania umowy;
- zakaz dochodzenia odszkodowania oprócz kary umownej – jeśli strony umowy ustaliły karę umowną, wierzyciel nie może domagać się odszkodowania za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy, nawet jeśli rzeczywista szkoda przekracza wysokość kary umownej, chyba że umowa stanowi inaczej. Oznacza to, że kara umowna jest wyłącznym środkiem rekompensaty, o ile nie ustalono innych warunków w umowie;
możliwość żądania kary umownej lub odszkodowania – strony mogą w umowie zdecydować, że wierzyciel będzie mógł wybrać, czy domagać się kary umownej, czy zrzec się jej i domagać się odszkodowania na zasadach ogólnych. Taki zapis daje wierzycielowi alternatywę, a strony umowy mogą zdecydować, co jest dla nich korzystniejsze w przypadku niewykonania zobowiązania.

WAŻNE – kara umowna powinna być ustalana w taki sposób, aby możliwe było określenie jej górnej granicy, co zapewnia przewidywalność i sprawiedliwość w przypadku naruszenia umowy. Dodatkowo nie powinna być stosowana za niewykonanie zobowiązań niepieniężnych, ale powinna odnosić się bezpośrednio do głównego zobowiązania wynikającego z samej umowy między stronami. Oznacza to, że kara umowna powinna dotyczyć tych aspektów umowy, które są kluczowe i związane z głównym celem zawartej umowy, a nie wszelkich naruszeń, w tym tych dotyczących np. niepieniężnych świadczeń.

Więcej na temat kary umownej przeczytasz tutaj.

Czym jest odstąpienie od umowy?

W przepisach Kodeksu cywilnego ustawodawca wyróżnił dwa rodzaje odstąpienia od umowy:

umowne prawo odstąpienia od umowy [por. art. 395 Kodeksu cywilnego],
ustawowe prawo odstąpienia od umowy [por. art. 491 Kodeksu cywilnego].

RODZAJ PRAWA ODSTĄPIENIA	PODSTAWA PRAWNA	WARUNKI ODSTĄPIENIA	KONSEKWENCJE
USTAWOWE PRAWO ODSTĄPIENIA	art. 491 KC	zwłoka jednej ze stron w wykonaniu zobowiązania wyznaczenie dodatkowego terminu do wykonania zobowiązania przez stronę poszkodowaną pouczenie, iż w razie bezskutecznego upływu wyznaczonego terminu strona poszkodowana będzie uprawniona do odstąpienia od umowy	strona odstępująca może żądać zwrotu świadczeń oraz naprawienia szkody
UMOWNE PRAWO ODSTĄPIENIA	art. 395 KC	możliwość odstąpienia od umowy w określonym terminie lub po spełnieniu warunków uzgodnionych przez strony w umowie	strony ustalają skutki odstąpienia (np. obowiązek zapłaty kary umownej)

Zasadnicza różnica między ustawowym a umownym prawem odstąpienia od umowy polega na tym, że ustawowe prawo odstąpienia od umowy wynika bezpośrednio z przepisów prawa cywilnego i ma zastosowanie w określonych przez nie sytuacjach. Natomiast umowne prawo odstąpienia od umowy, choć również dopuszczone przez przepisy, pozostaje bardziej elastyczne i na zasadzie swobody umów strony mogą samodzielnie określić warunki i skutki jego zastosowania.

Więcej na temat odstąpienia od umowy przeczytasz w tym artykule.

Przykład zapisu umownego dotyczącego odstąpienia od umowy:

§ 9

Odstąpienie od umowy

Strony zgodnie postanawiają, że każda ze Stron ma prawo do odstąpienia od niniejszej umowy bez podania przyczyny w terminie do dnia _______ roku poprzez złożenie drugiej stronie pisemnego oświadczenia.

W przypadku, gdy Wykonawca wykona przedmiot umowy w sposób wadliwy albo sprzeczny z umową, to Inwestor może go wezwać do usunięcia zidentyfikowanych wad wyznaczając odpowiedni termin na ich usunięcie. Po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu Inwestor może od umowy odstąpić.

Odstąpienie od umowy, o którym mowa w ustępie 2, wymaga formy pisemnej pod rygorem nieważności oraz pisemnego uzasadnienia stanowiącego jego integralną część.

W przypadku złożenia oświadczenia o odstąpieniu od umowy przez Inwestora, Wykonawca zobowiązuje się do:

przygotowania protokołu stanowiącego inwentaryzację wykonanych prac remontowych;

zabezpieczenia inwestycji;

do zwrotu wynagrodzenia otrzymanego od Inwestora, pomniejszonego o wartość wykonanych prac do dnia odstąpienia.

A jeśli zastanawiasz się, jak wygląda odstąpienie od umowy pożyczki, to przejdź do tego artykułu.

Kara umowna a odstąpienie od umowy – różnice

ELEMENT	KARA UMOWNA	ODSTĄPIENIE OD UMOWY
CEL	zabezpieczenie interesu strony w przypadku niewykonania lub nienależytego wykonania umowy	ozwiązanie umowy i przywrócenie stron do sytuacji sprzed jej zawarcia (uznanie umowy za niebyłą, nigdy niezawartą)
KONSEKWENCJE	zapłata ustalonej w umowie kary pieniężnej za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy	skutek w postaci odstąpienia od umowy – w zależności czy jest to odstąpienie ustawowe, czy umowne, „kara” będzie inna, przykładowo: odstąpienie umowne – często warunki odstąpienia są określone w umowie i wiążą się z obowiązkiem zapłaty kary umownej i zwrotem świadczeń odstąpienie ustawowe – rozwiązanie umowy w określonych przypadkach, np. w przypadku opóźnień, niewykonania zobowiązania czy naruszenia warunków umowy, wówczas konsekwencje obejmują zwrot świadczeń i możliwość dochodzenia odszkodowania
WYKONANIE	jest automatycznie należna w przypadku niewykonania umowy lub jej naruszenia, chyba że strony umowy postanowią inaczej	wymaga oświadczenia jednej ze stron, które musi być złożone w formie pisemnej, w określonym terminie lub na podstawie warunków umowy
OBOWIĄZEK ZAPŁATY	strona zobowiązana do zapłaty kary umownej, chyba że sąd obniży jej wysokość	brak obowiązku zapłaty (zwykle), ale konieczność zwrotu otrzymanych świadczeń
FORMA	forma pisemna nie jest obowiązkowa, chyba że umowa stanowi inaczej	odstąpienie wymaga zwykle formy pisemnej, chyba że umowa stanowi inaczej

Podsumowanie

Kara umowna różni się niewątpliwie od odstąpienia od umowy, mimo że choć oba mechanizmy mogą wiązać się z konsekwencjami za niewykonanie umowy. Kara umowna jest formą zabezpieczenia przed niewykonaniem umowy, a odstąpienie od umowy umożliwia zakończenie umowy w przypadku niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązań. Z punktu widzenia zabezpieczenia umowy i interesów strony kara umowna ma silniejszą moc zabezpieczenia umowy niż odstąpienie od umowy, ponieważ kara umowna działa niejako jako motywacja do wykonania umowy zgodnie z jej warunkami – strona, która nie wykona zobowiązań w terminie, będzie musiała zapłacić ustaloną kwotę, często bardzo wysoką.