Kara umowna – aspekty prawne

Więcej na ten temat przeczytasz w niniejszym artykule.

Kara umowna a przepisy prawa cywilnego

Zgodnie z przepisem 483 Kodeksu cywilnego:

• Można zastrzec w umowie, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy (kara umowna) [por. § 1];
• Dłużnik nie może bez zgody wierzyciela zwolnić się z zobowiązania przez zapłatę kary umownej [por. § 2].

Zapłata określonej sumy pieniężnej z tytułu kary umownej należy się wierzycielowi w razie kumulatywnego spełnienia następujących przesłanek:

• kara umowna została ważnie zastrzeżona;
• dłużnik nie wykonał zobowiązania niepieniężnego lub wykonał je nienależycie;
• niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania jest następstwem okoliczności, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność [tak A. Lutkiewicz-Rucińska [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, red. M. Balwicka-Szczyrba, A. Sylwestrzak, Warszawa 2022, art. 484].

Przedmiotem świadczenia niepieniężnego jest uzyskanie ze strony dłużnika określonego działania (zachowania) bądź pozyskania dobra materialnego czyli oznaczonych rzeczy, tj. przeniesienie własności rzeczy, czy też wykonanie usługi. Kara umowna uregulowana w umowie stanowi dodatkowe zastrzeżenie umowne, które zgodnie z zasadą swobody umów może być wprowadzone do treści umowy. Stanowi ona pewnego rodzaju gwarancję spełnienia świadczenia przez dłużnika. Należy mieć na uwadze, że kara umowna może mieć tylko i wyłącznie postać pieniężną.

W literaturze wskazuje się, że:

• z karą umowną mamy do czynienia także wówczas, gdy dłużnik przyjął odpowiedzialność za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania z powodu okoliczności, za które z mocy ustawy nie odpowiada, np. jego odpowiedzialność jest niezależna od winy, ale oparta na zasadzie ryzyka – obejmuje wskutek tego także odpowiedzialność za skutek wywołany siłą wyższą [tak P. Zakrzewski [w:] Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowiązania. Część ogólna (art. 353-534), red. M. Fras, M. Habdas, Warszawa 2018, art. 483];
• kara umowna jest przejawem ogólnej odpowiedzialności kontraktowej i dlatego dłużnik nie może się uchylić od wykonania zobowiązania przez jej zapłatę. Dyspozytywny art. 483 § 2 dopuszcza taką możliwość tylko za zgodą wierzyciela. Należy jednak zaznaczyć, że jeżeli kara umowna przysługuje jedynie w razie niewykonania zobowiązania, wierzyciel nie może jednocześnie domagać się spełnienia świadczenia i zapłaty kary [tak T. Wiśniewski [w:] Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowiązania. Część ogólna, wyd. II, red. J. Gudowski, Warszawa 2018, art. 483].

Jeśli zastanawiasz się jak rozliczyć kary umowne w obrocie gospodarczym, to przejdź do tego artykułu.

Orzecznictwo

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 31 maja 2022 r., sygn. akt I AGa 163/21

• Przewidziana w kodeksie cywilnym instytucja kary umownej, stanowi zastrzeżenie umowne, modyfikujące zasady odpowiedzialności odszkodowawczej za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania, przewidziane w art. 471 k.c. Przesłanką powstania roszczenia wierzyciela o zapłatę kary umownej, o której mowa w art. 483 § 1 k.c., może być każda postać zarówno niewykonania jak i nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego przez dłużnika.

Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 6 listopada 2003 r., sygn. akt III CZP 61/03

• Zastrzeżenie kary umownej na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania nie zwalnia dłużnika z obowiązku jej zapłaty w razie wykazania, że wierzyciel nie poniósł szkody.

Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 18 lipca 2012 r., sygn. akt III CZP 39/12

• Roszczenie o zapłatę kary umownej na wypadek zwłoki lub opóźnienia nie przysługuje stronie odstępującej od umowy wzajemnej, jeżeli w umowie zastrzeżono również taką karę w związku z odstąpieniem od umowy.

Wysokość kary umownej a odszkodowanie

Zgodnie z przepisem art. 484 Kodeksu cywilnego:

• W razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania kara umowna należy się wierzycielowi w zastrzeżonej na ten wypadek wysokości bez względu na wysokość poniesionej szkody. Żądanie odszkodowania przenoszącego wysokość zastrzeżonej kary nie jest dopuszczalne, chyba że strony inaczej postanowiły [por. § 1];
• Jeżeli zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane, dłużnik może żądać zmniejszenia kary umownej; to samo dotyczy wypadku, gdy kara umowna jest rażąco wygórowana [por. § 2].

Wierzyciel może dochodzić kary umownej w pełnej wysokości bez względu na wysokość poniesionej szkody, czyli brak jest obowiązku po stronie wierzyciela do wykazywania istnienia i wysokości szkody. Jeżeli szkoda przewyższa wysokość zastrzeżonej w umowie kary umownej, wierzyciel nie może domagać się obok niej odszkodowania, pod warunkiem, że strony nie postanowiły inaczej. Kara umowna doliczana jest do odszkodowania, ale strony mogą także uzgodnić, że wierzyciel będzie mógł żądać alternatywnie albo kary umownej albo, po jej zrzeczeniu się, odszkodowania na zasadach ogólnych.

Wysokość kary umownej – jak ją ustalić?

Przepis art. 483 ust. 1 Kodeksu cywilnego stanowi, ze można zastrzec w umowie, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy (kara umowna).

Tym samym przepisy prawa cywilnego nie przewidują konkretnych kryteriów za pomocą których należałoby ustalić wysokość kary pieniężnej. Przepisy wymagają wyłącznie wskazania konkretnie określonej sumy, co może polegać na wskazaniu konkretnej kwoty pieniężnej lub sposobu obliczenia jej wysokości przykładowo poprzez wskazanie procentu wartości świadczenia głównego (np. 5%) za każdy dzień zwłoki dłużnika.

Jeśli chcesz widzieć jakie są rodzaje kar umownych, to przejdź do tego artykułu.

Orzecznictwo

Wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 28 października 2022 r., sygn.. akt I AGa 118/22

• Obiektywne oznaczenie kary nie musi polegać na sztywnym określeniu sumy pieniężnej stanowiącej karę umowną, lecz może nastąpić pośrednio przez wskazanie podstaw jej określenia w taki sposób, by zarówno strony umowy, jak i sąd rozpoznający spór między nimi byli w stanie obliczyć wysokość kary umownej.

Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 9 grudnia 2021 r., sygn. akt III CZP 16/21

• Dopuszczalne jest zastrzeżenie kary umownej za zwłokę w wykonaniu zobowiązania w postaci określonego procentu ustalonego wynagrodzenia umownego za każdy dzień zwłoki, nawet jeżeli nie określono końcowego terminu naliczania kary umownej ani jej kwoty maksymalnej.

Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 29 września 2022 r., sygn. akt I CSK 798/22

• Konieczną treścią ważnej klauzuli zastrzegającej karę umowną jest określenie sumy stanowiącej karę umowną w przypadku niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego. Przy oznaczaniu kary umownej dopuszcza się posługiwanie obiektywnymi miernikami wysokości np.: ułamkiem wartości rzeczy lub ułamkiem sumy, jeżeli ustalenie tej kwoty jest wyłącznie zabiegiem arytmetycznym. Zastosowanie konstrukcji prawnej, zakładającej ustalenie w przyszłości podstawy naliczania kary umownej, nie jest zgodne z art. 483 § 1 w zw. z art. 58 § 1 k.c. Istotne jest, aby zarówno strony, jak i sąd rozpoznający sprawę byli w stanie obliczyć wysokość kary umownej, która powinna być możliwa do ustalenia już w momencie zawarcia umowy, a jej wysokość nie powinna wymagać dowodzenia.

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 8 września 2022 r., sygn. akt I AGa 85/21

• Kara umowna powinna być możliwa do wyliczenia już w momencie zawarcia umowy, a jej wysokość nie powinna wymagać dowodzenia.

Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 31 sierpnia 2022 r., sygn. akt I CSK 1691/22

• Maksymalna wysokość kary umownej nie musi być wyrażona w kwocie pieniężnej; wystarczy, że można ją oznaczyć na podstawie umowy i okoliczności sprawy.

Jak sformułować prawidłowo w umowie zapis dotyczący kary umownej?

Kara umowna może być zawarta w dowolnej formie. Niemniej jednak jeśli umowa główna wymaga zachowania formy pisemnej, to lepiej jest przyjąć (z praktycznego punktu widzenia) wymagalność formy pisemnej postanowień dotyczących kary umownej.

Zastrzeżenie kary umownej wymaga akceptacji przez obie strony umowy, nie można bowiem wprowadzić zapisu akry umownej do umowy bez zgody drugiej strony. Warto pamiętać, że zapis dotyczący kary umownej nie musi zostać zawarty w konkretnej (głównej) umowie, bowiem można sporządzić osobną umowę regulującą wyłącznie karę umowną. Co więcej w jednej umowie można przewidzieć odrębną karę za niewykonanie zobowiązania, a odrębną za jego nienależyte wykonanie.

Warto w tym miejscu pamiętać, że zasada swobody umów jest nie tylko jedną z podstawowych zasad kształtujących prawo zobowiązań, ale również stanowi naczelną zasadę dla całego systemu prawa prywatnego. Więcej na ten temat przeczytasz w tym artykule.

Przykład 1

KARA UMOWNA

1. Strony ustalają odpowiedzialność za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy w zakresie zobowiązania niepieniężnego w formie kar umownych.
2. Podmiot B zapłaci na rzecz Podmiotu A karę umowną w następujących przypadkach:

a) za opóźnienie w oddaniu określonego przedmiotu umowy w X % wynagrodzenia umownego netto za dany element określony w § 1 ust. 2, za każdy dzień opóźnienia;

b) za spowodowanie przerwy w realizacji wykonania określonych robót z przyczyn leżących po stronie Podmiotu B w wysokości X% wynagrodzenia umownego netto za każdy dzień przerwy;

c) w przypadku odstąpienia od umowy przez Podmiot A z przyczyn leżących po stronie Podmiotu B w wysokości X% wynagrodzenia umownego netto.

d) Podmiot A zapłaci na rzecz Podmiotu B karę umowną w przypadku odstąpienia od umowy z przyczyn leżących wyłącznie po stronie Podmiotu A w wysokości X% wynagrodzenia umownego netto.

3. Strony zastrzegają sobie prawo do dochodzenia odszkodowania przenoszącego wysokość zastrzeżonej kary umownej na zasadach ogólnych

Podsumowanie

Co do zasady, kara umowna musi być zastrzeżona za niewykonanie zobowiązania niepieniężnego. Warto zapamiętać, że taka kara powinna być zastrzeżona w taki sposób, żeby możliwe było określenie jej górnej granicy, a przede wszystkim nie powinna być zastrzeżona za niewykonanie zobowiązania niepieniężnego ale względem głównego zobowiązania wynikającego z samej umowy wiążącej strony.