Prawa ojca w pracy – urlop ojcowski oraz inne prawa przysługujące pracującym ojcom

Aktualne przepisy Kodeksu Pracy (dalej: k.p.) sprzyjają ojcom. Dzięki szeregowi uprawnień takich jak prawo do urlopów różnego rodzaju czy możliwości przejścia na elastyczną organizację pracy, ułatwiają ojcom aktywne uczestnictwo w wychowywaniu dziecka. Jeśli jesteś młodym rodzicem lub wkrótce zostaniesz ojcem, przeczytaj artykuł i dowiedz się jakie są, jakie przywileje Ci przysługują.

Zwolnienie na urodzenie dziecka

Pierwszy przywilej, z którego zazwyczaj korzystają świeżo upieczeni ojcowie to prawo do dwóch dni zwolnienia z tytułu urodzenia dziecka (potocznie mówi się na to urlop okolicznościowy na urodzenie dziecka). Za czas zwolnienia ojciec zachowuje prawo do wynagrodzenia.

Podstawa prawna: § 15 rozporządzenia ministra pracy i polityki socjalnej w sprawie sposobu usprawiedliwiania nieobecności w pracy oraz udzielania pracownikom zwolnień od pracy.

Urlop ojcowski – ile dni jest do wykorzystania?

Przysługuje on w wymiarze do 2 tygodni (do wykorzystania jednorazowo lub w dwóch częściach) do:

• ukończenia 12 miesiąca życia przez dziecko,
• upłynięcia 12 miesięcy od uprawomocnienia postanowienia o adopcji (nie dłużej niż do ukończenia przez dziecko 14 lat).

Wniosek o urlop należy złożyć papierowo lub elektronicznie najpóźniej 7 dni przed rozpoczęciem korzystania urlopu.

Uwaga – do czasu nowelizacji k.p. urlop ojcowski można było wykorzystać w ciągu 24 miesięcy od urodzenia lub adopcji dziecka. W stosunku do ojców dzieci urodzonych/przysposobionych przed zmianą przepisów (tj. przed 26.04.2023 r.) obowiązują stare przepisy.

Przykład 1

Marcinowi, pracującemu w systemie 5-dniowego tygodnia pracy, w grudniu 2021 r. urodziło się dziecko. Mężczyzna miał prawo wykorzystać urlop ojcowski przez 24 miesiące od tego czasu i wykorzystał go w okresie od 3 do 16 lipca 2023 r. Warto przy okazji podkreślić, że dwa tygodnie urlopu ojcowskiego oznacza 14 dni kalendarzowych (nie roboczych). W systemie pracy od poniedziałku do piątku jest to 10 dni wolnego od pracy i 4 dni przypadające w weekendy.

Przykład 2

Robert pracuje w systemie równoważnym – po 12 godzin na dobę. Postanowił wykorzystać urlop ojcowski w dwóch częściach po 7 dni. Pierwszą część: od 22 do 28 maja 2023, kiedy to w grafiku wypadło mu 6 dni pracy od poniedziałku do soboty. Drugą część: od 14 do 20 sierpnia. W tym tygodniu z kolei pracodawca zaplanował mu tylko 1 dzień pracy – 14 sierpnia. Zatem Robert wykorzystując 2-tygodniowy urlop ojcowski w rzeczywistości ma 7 dni wolnego od pracy (pozostałe 7 i tak ma wolne, ponieważ tak wynika z grafiku). Robert nie może zrobić wybiegu tego typu, że w tygodniu sierpniowym weźmie urlop ojcowski na 1 dzień (ten, w którym pracuje), ponieważ urlop można wziąć wyłącznie w formatach: 14 kolejnych dni wolnego lub 2 razy po 7 kolejnych dni wolnego.

Podstawa prawna – art. 1823 § 1 k.p.

Przejęcie prawa do urlopu macierzyńskiego lub korzystanie z urlopu macierzyńskiego

Choć urlop macierzyński z nazwy kojarzy się ze świadczeniem skierowanym do matek, przepisy pozwalają, aby w pewnych sytuacjach wykorzystał lub przejął po matce ojciec.

Długość urlopu zależy od liczby urodzonych dzieci w trakcie jednego porodu (art. 180 § 1 k.p.):

• 20 tyg. – przy jednym dziecku,
• 31 tyg. – przy dwójce dzieci,
• 33 tyg. – przy trójce dzieci,
• 35 tyg. – przy czwórce dzieci,
• 37 tyg. – przy pięciorgu i więcej dzieci.

Możliwość przejęcia (korzystania) przez ojca urlopu macierzyńskiego dotyczy sytuacji, kiedy matka:

• będąca pracownikiem po wykorzystaniu co najmniej 14 tygodni urlopu zrezygnuje z niego i powróci do pracy (art. 180 § 4 k.p.),
• nieposiadająca tytułu do objęcia ubezpieczeniem społecznym w razie choroby i macierzyństwa podejmie zatrudnienie w wymiarze nie niższym niż połowa pełnego wymiaru czasu pracy (art. 180. § 17 k.p.),
• legitymująca się orzeczeniem o niezdolności do samodzielnej egzystencji, po wykorzystaniu po porodzie co najmniej 8 tygodni urlopu macierzyńskiego, zrezygnuje z niego,
• przebywająca w szpitalu lub innym zakładzie leczniczym ze względu na stan zdrowia, który uniemożliwia jej sprawowanie osobistej opieki nad dzieckiem, po wykorzystaniu po porodzie co najmniej 8 tygodni urlopu macierzyńskiego. zrezygnuje z niego.

Ojciec może także przejąć urlop w przypadku:

• zgonu matki,
• porzucenia dziecka przez matkę.

Urlop rodzicielski dla ojca

Urlop rodzicielski (w wymiarze 41 tygodni po urodzeniu jednego dziecka i 43 tygodni po ciąży mnogiej) przysługuje obojgu rodzicom. Każde z nich ma prawo do 9 tygodni wyłącznie do swojej dyspozycji – tzn. nie może przenieść ich na drugiego rodzica.

Przykład 3

Rodzice jedynaka postanowili, że z urlopu rodzicielskiego skorzysta tylko matka. W tym konkretnym przypadku będzie ona uprawniona do 32 tygodni urlopu, ponieważ pozostałe 9 tygodni jest przeznaczone dla drugiego rodzica. Jeżeli ten ich nie wykorzysta – przepadają.

Inne uprawnienia ojców

Poniżej znajdują się kolejne przywileje dla ojców:

• elastyczna organizacja czasu pracy,
• zwolnienie od pracy,
• prawo do odmówienia pracy w godzinach nadliczbowych.

Różnią się one od urlopów tym, że przysługują cyklicznie (np. prawo do dni wolnych odnawia się co roku) lub przez nieokreślony czas, dopóki dziecko nie uzyska granicznego wieku.

Cechą wspólną opisanych przywilejów jest to, że – w przypadku wychowywania dziecka przez oboje rodziców – przysługują jednemu z nich. Rodzice nie mogą korzystać z nich równolegle.

Ojciec i matka uzgadniają między sobą, które z nich skorzysta z którego przywileju (i czy w ogóle skorzysta). Rodzic korzystający z przywileju składa u swojego pracodawcy oświadczenie, w którym oświadcza, że drugi rodzic nie korzysta z danego przywileju.

Elastyczna organizacja czasu pracy

Ojciec wychowujący dziecko do 8 roku życia może wnioskować o zastosowanie w stosunku do niego elastycznej organizacji pracy (w tym obniżenie wymiaru czasu pracy).

Zwolnienie od pracy

Ojcu wychowującemu dziecko do 14 lat przysługują w roku dwa dni zwolnienia (lub 16 godzin) z zachowaniem prawa do wynagrodzenia.

Prawo do odmówienia pracy w godzinach nadliczbowych

Ojca wychowującego dziecko do 8 lat nie można bez jego zgody zatrudniać w godzinach nadliczbowych, w porze nocnej, w systemie przerywanego czasu pracy i delegować poza stałe miejsce pracy.

Prawa ojca w pracy – podsumowanie

Zwiększenie przywilejów dla ojców to poniekąd pokłosie wytycznych unijnych dotyczących zachowania równowagi między życiem zawodowym a prywatnym rodziców i opiekunów. Przepisy dążą do zwiększenia aktywnej roli wychowawczej ojca. M.in. z tego powodu wprowadzono do k.p. regulację o 9 tygodniach urlopu rodzicielskiego, których ojciec nie może przenieść na matkę (i na odwrót).

Oprócz tego ojcowie mają takie same uprawnienia jak matka, które ułatwiają im łączenie roli pracownika i rodzica – chodzi tu o prawo do pracy w elastycznym systemie, prawo do dwóch dni zwolnienia w roku i możliwość niepracowania w godzinach nadliczbowych.