Czym są klauzule niedozwolone?

Więcej na temat klauzul niedozwolonych przeczytasz w niniejszym artykule.

Katalog klauzul niedozwolonych według prawa cywilnego

Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny zawiera przykładową listę najczęściej stosowanych w praktyce rozwiązań będących klauzulami niedozwolonymi w umowach cywilnoprawnych.

Zgodnie z przepisem art. 383(3) Kodeksu cywilnego w razie wątpliwości uważa się, że niedozwolonymi postanowieniami umownymi są te, które w szczególności:

• wyłączają lub ograniczają odpowiedzialność względem konsumenta za szkody na osobie;
• wyłączają lub istotnie ograniczają odpowiedzialność względem konsumenta za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania;
• wyłączają lub istotnie ograniczają potrącenie wierzytelności konsumenta z wierzytelnością drugiej strony;
• przewidują postanowienia, z którymi konsument nie miał możliwości zapoznać się przed zawarciem umowy;
• zezwalają kontrahentowi konsumenta na przeniesienie praw i przekazanie obowiązków wynikających z umowy bez zgody konsumenta;
• uzależniają zawarcie umowy od przyrzeczenia przez konsumenta zawierania w przyszłości dalszych umów podobnego rodzaju;
• uzależniają zawarcie, treść lub wykonanie umowy od zawarcia innej umowy, niemającej bezpośredniego związku z umową zawierającą oceniane postanowienie;
• uzależniają spełnienie świadczenia od okoliczności zależnych tylko od woli kontrahenta konsumenta;
• przyznają kontrahentowi konsumenta uprawnienia do dokonywania wiążącej interpretacji umowy;
• uprawniają kontrahenta konsumenta do jednostronnej zmiany umowy bez ważnej przyczyny wskazanej w tej umowie;
• przyznają tylko kontrahentowi konsumenta uprawnienie do stwierdzania zgodności świadczenia z umową;
• wyłączają obowiązek zwrotu konsumentowi uiszczonej zapłaty za świadczenie niespełnione w całości lub części, jeżeli konsument zrezygnuje z zawarcia umowy lub jej wykonania;
• przewidują utratę prawa żądania zwrotu świadczenia konsumenta spełnionego wcześniej niż świadczenie kontrahenta, gdy strony wypowiadają, rozwiązują lub odstępują od umowy;
• pozbawiają wyłącznie konsumenta uprawnienia do rozwiązania umowy, odstąpienia od niej lub jej wypowiedzenia;
• zastrzegają dla kontrahenta konsumenta uprawnienie wypowiedzenia umowy zawartej na czas nieoznaczony, bez wskazania ważnych przyczyn i stosownego terminu wypowiedzenia;
• nakładają wyłącznie na konsumenta obowiązek zapłaty ustalonej sumy na wypadek rezygnacji z zawarcia lub wykonania umowy;
• nakładają na konsumenta, który nie wykonał zobowiązania lub odstąpił od umowy, obowiązek zapłaty rażąco wygórowanej kary umownej lub odstępnego;
• stanowią, że umowa zawarta na czas oznaczony ulega przedłużeniu, o ile konsument, dla którego zastrzeżono rażąco krótki termin, nie złoży przeciwnego oświadczenia;
• przewidują wyłącznie dla kontrahenta konsumenta jednostronne uprawnienie do zmiany, bez ważnych przyczyn, istotnych cech świadczenia;
• przewidują uprawnienie kontrahenta konsumenta do określenia lub podwyższenia ceny lub wynagrodzenia po zawarciu umowy bez przyznania konsumentowi prawa odstąpienia od umowy;
• uzależniają odpowiedzialność kontrahenta konsumenta od wykonania zobowiązań przez osoby, za pośrednictwem których kontrahent konsumenta zawiera umowę lub przy których pomocy wykonuje swoje zobowiązanie, albo uzależniają tę odpowiedzialność od spełnienia przez konsumenta nadmiernie uciążliwych formalności;
• przewidują obowiązek wykonania zobowiązania przez konsumenta mimo niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania przez jego kontrahenta;
• wyłączają jurysdykcję sądów polskich lub poddają sprawę pod rozstrzygnięcie sądu polubownego polskiego lub zagranicznego albo innego organu, a także narzucają rozpoznanie sprawy przez sąd, który wedle ustawy nie jest miejscowo właściwy.

Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 20 stycznia 2011 r., sygn. akt VI ACa 519/10 uznał, iż:

Dla uznania klauzuli za niedozwoloną nie jest wystarczające ustalenie nierównomiernego rozkładu praw i obowiązków stron umowy (sprzeczność z dobrymi obyczajami), lecz konieczne jest stwierdzenie prawnie relewantnego znaczenia tej nierównowagi (rażące naruszenie interesów konsumenta).

Przepis art. 353(1) Kodeksu cywilnego nie daje przedsiębiorcy pełnej dowolności w formułowaniu postanowień regulaminu, jak również nie uchyla możliwości badania ich pod kątem abuzywności.

Chcesz wiedzieć na czym polega przedawnienie roszczeń w relacji konsument – przedsiębiorca, to zajrzyj tutaj.

Katalog niedozwolonych postanowień umownych

Przepis art. 385(1) Kodeksu cywilnego stosuje się do umów zawieranych między przedsiębiorcą a konsumentem i zawiera katalog niezadowolonych postanowień umownych. Zgodnie z tym przepisem:

• Postanowienia umowy zawieranej z konsumentem nieuzgodnione indywidualnie nie wiążą go, jeżeli kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy (niedozwolone postanowienia umowne). Nie dotyczy to postanowień określających główne świadczenia stron, w tym cenę lub wynagrodzenie, jeżeli zostały sformułowane w sposób jednoznaczny [por. § 1];
• Jeżeli postanowienie umowy zgodnie z § 1 nie wiąże konsumenta, strony są związane umową w pozostałym zakresie [por. § 2];
• Nieuzgodnione indywidualnie są te postanowienia umowy, na których treść konsument nie miał rzeczywistego wpływu. W szczególności odnosi się to do postanowień umowy przejętych z wzorca umowy zaproponowanego konsumentowi przez kontrahenta [por. § 3].

Oceny zgodności postanowienia umowy z dobrymi obyczajami dokonuje się według stanu z chwili zawarcia umowy, biorąc pod uwagę jej treść, okoliczności zawarcia oraz uwzględniając umowy pozostające w związku z umową obejmującą postanowienie będące przedmiotem oceny [por. art. 385(2) Kodeksu cywilnego].

Sprzecznymi z dobrymi obyczajami są postanowienia regulaminów, które kształtują prawa i obowiązki konsumenta, nie pozwalając na realizację takich wartości jak szacunek wobec partnera, uczciwość, szczerość, zaufanie, lojalność, rzetelność i fachowość. Tak zaś kwalifikowane są wszelkie postanowienia, które zmierzają do naruszenia równorzędności stron stosunku umownego, nierównomiernie rozkładając uprawnienia i obowiązki między partnerami umowy [tak Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 8 lutego 2011 r., sygn. akt VI ACa 913/10].

Warty zapamiętania jest fakt, iż wyłączenie z umowy postanowień uznanych za nie powoduje nieważności całej umowy, nawet wtedy, gdy bez tych postanowień umowa nie zostałaby zawarta [tak wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 lutego 2013 r., sygn. akt I CSK 408/12].

Chcesz wiedzieć jakie zmiany szykują się w ustawie o Prawach konsumenta od dnia 1 stycznia 2023 r., to przeczytaj ten artykuł.

Klauzule niedozwolone a UOKIK

Na oficjalnej stronie UOKIK znajduje się szereg praktycznych informacji dotyczących klauzul i postanowień o charakterze niedozwolonym.

UOKIK wyjaśnił m.in., że:

• jeśli w umowie znajduje się klauzula niedozwolona, to cała umowa nie traci na ważności – pozostałe postanowienia umowy, poza niedozwoloną klauzulą wiążą strony umowy;
• jeśli postanowienie umowne zostało sformułowane przez przedsiębiorcę w sposób niejasny i nieprecyzyjny, to takie postanowienie o charakterze niejednoznacznym należy tłumaczyć na korzyść konsumenta;
• w przypadku uznania (podejrzenia), iż doszło do naruszenia zakazu stosowania niedozwolonych postanowień umownych, zgodnie z przepisem art. 99 ust. 1 ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów można wystąpić ze zgłoszeniem do Prezesa UOKIK o wszczęcie postępowania o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone. Zawiadomienie takie mogą zgłosić: konsument, rzecznik konsumentów, Rzecznik Finansowy, organizacja konsumencka lub zagraniczna organizacja wpisana na listę organizacji uprawnionych w państwach Unii Europejskiej;
• Prezes UOKiK jest uprawniony do wydawania decyzji administracyjnych dotyczących niedozwolonych postanowień wzorców umowy. W takich decyzjach rozstrzygane jest, czy dana klauzula ma charakter niedozwolony oraz zakazuje jej dalszego wykorzystywania. Tutaj znajdziesz decyzje Prezesa UOKIK.

Skąd wiedzieć czy dana klauzula umowna jest niedozwolona?

Niedozwolone postanowienia umowne można znaleźć w bazie decyzji UOKiK, dostępnej tutaj.

Co więcej do roku 2026 będzie istniał stary rejestr klauzul niedozwolonych, dostępny tutaj.

W przedmiocie rejestru, na stronie UOKIK czytamy, iż rejestr zawiera postanowienia wzorców umowy, które Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów prawomocnym wyrokiem uznał za niedozwolone oraz te, w sprawach których pozwy wpłynęły do tego sądu do dnia 17 kwietnia 2016 r. Wszystkie klauzule zamieszczone w starym rejestrze nadal są traktowane jako niedozwolone, a posługiwanie się nimi jest zabronione. W przyszłości rejestr będzie miał głównie charakter historyczny.

Podsumowanie

Nie bez powodu ustawodawca wprowadził do obrotu prawnego otwarty katalog klauzul abuzywnych, albowiem na to na celu uchronienie konsumentów przed nieuczciwymi warunkami w umowach. Warto pamiętać utrwalone w orzecznictwie stanowisko, że w przypadku stwierdzenia abuzywności klauzuli umownej lub jej fragmentu, gdy jednocześnie nie istnieje możliwość dalszego wykonywania umowy, nieważność czynności prawnej powinna zostać orzeczona co do zasady. Jedyny wyjątek zachodzi wówczas, gdyby orzeczenie nieważności doprowadziło do pokrzywdzenia samego konsumenta [tak Postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 21 września 2022 r., sygn. akt I CSK 2656/22].

Warto zatem każdorazowo weryfikować wszelkie niejasne klauzule, tak aby uchronić siebie jako konsumenta przed nieuczciwymi praktykami ze strony przedsiębiorcy. A jeśli chcesz wiedzieć na czym polega ochrona konkurencji i konsumentów przeczytaj ten artykuł.