Pozorność umowy o pracę

Zawieranie nieautentycznych umów cywilnoprawnych w dzisiejszych czasach jest dość powszechną praktyką czynioną dla osiągnięcia wszelkiego rodzaju korzyści, głównie materialnych. Pozorność umowy może zostać również zidentyfikowana w stosunku pracy zawartym pomiędzy pracownikiem a pracodawcą.

Czym jest umowa o pracę?

Rozdział II ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy reguluje kwestie związane z umową o pracę.

Umowa o pracę jest niewątpliwie umową wzajemną, w której pracownik zobowiązuje się świadczyć pracę w zamian za wypłatę przez pracodawcę wynagrodzenia. Jest ona również umową starannego działania, a nie umową rezultatu. Co więcej, umowa ta jest najpowszechniejszą formą nawiązania stosunku pracy.

WAŻNE – pracownik ma możliwość zawarcia dwóch niezależnych od siebie umów o pracę zarówno u tego samego pracodawcy albo u dwóch różnych. Więcej na ten temat przeczytasz w tym artykule.

Wśród rodzajów umów o pracę ustawodawca w przepisie art. 25 Kodeksu pracy wyróżnił następujące umowy, tj.:

• na okres próby;
• na czas nieokreślony;
• na czas określony.

W tym miejscu wskazać należy, że strony stosunku pracy (pracownik i pracodawca) nie mają pełnej swobody w doborze rodzaju umowy o pracę. Właściwie w odniesieniu do wszystkich rodzajów umów o pracę występują pewne ograniczenia w tym względzie, przykładowo w art. 25 §2 Kodeksu pracy wskazano, że Umowę o pracę na okres próbny, nieprzekraczający 3 miesięcy, zawiera się w celu sprawdzenia kwalifikacji pracownika i możliwości jego zatrudnienia w celu wykonywania określonego rodzaju pracy.

Największa jednak swoboda dotyczy umowy na czas nieokreślony, która może być stosowana jako podstawa każdego zatrudnienia pracowniczego.

WAŻNE – umowa o pracę (główna) może zostać poprzedzona zawarciem przedwstępnej umowy o pracę, która powinna określać co najmniej istotne postanowienia umowy przyrzeczonej (brak któregokolwiek z powyższych elementów może unieważnić umowę przedwstępną).

Z kolei głównymi elementami umowy o pracę są oświadczenia woli stron, tj.:

• pracownika, który zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz i pod kierownictwem pracodawcy;
• pracodawcy, który zobowiązuje się do zatrudniania pracownika (do wykonywania umówionej pracy) i do wypłaty na jego rzecz wynagrodzenia.

O tym czy się różni umowa zlecenia od umowy o pracę przeczytasz tutaj.

Pozorność umowy o pracę

Pozorność umowy o pracę wymaga nieoficjalnego porozumienia między pracodawcą a pracownikiem co do nieautentycznej (pozornej) czynności prawnej. Obie strony muszą wyrazić zgodę na podjęcie pozorowanej czynności.

Oświadczenie woli

Zgodnie z przepisem art. 60 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny Z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, wola osoby dokonującej czynności prawnej może być wyrażona przez każde zachowanie się tej osoby, które ujawnia jej wolę w sposób dostateczny, w tym również przez ujawnienie tej woli w postaci elektronicznej (oświadczenie woli).

Jak słusznie wskazuje się w literaturze przedmiotu, oświadczenie woli jest najistotniejszym, niezbędnym składnikiem każdej czynności prawnej. Stanowi ono działanie, którego celem jest dokonanie czynności prawnej, czyli czynności konwencjonalnej zmierzającej do wykreowania, zmiany albo zniesienia stosunku cywilnoprawnego. Na oświadczenie woli składają się dwa elementy:

• wola (czasami nazywana wolą wewnętrzną);
• uzewnętrznienie woli (zakomunikowanie innym podmiotom prawa) w postaci oświadczenia.

Konsekwencje różnicy między wolą a jej przejawem oraz nieprawidłowego powzięcia woli normują przepisy dotyczące wad oświadczeń woli.

Wady oświadczenia woli

W dziale IV Kodeksu cywilnego uregulowane zostały wady oświadczenia woli, wśród których wyróżniona została pozorność. Zgodnie z przepisem art. 83 Kodeksu cywilnego:

• Nieważne jest oświadczenie woli złożone drugiej stronie za jej zgodą dla pozoru. Jeżeli oświadczenie takie zostało złożone dla ukrycia innej czynności prawnej, ważność oświadczenia ocenia się według właściwości tej czynności [por. §1];
• Pozorność oświadczenia woli nie ma wpływu na skuteczność odpłatnej czynności prawnej, dokonanej na podstawie pozornego oświadczenia, jeżeli wskutek tej czynności osoba trzecia nabywa prawo lub zostaje zwolniona od obowiązku, chyba że działała w złej wierze [por. §2]

Pozorność polega na ujawnionej i zaakceptowanej przez adresata oświadczenia woli różnicy między treścią oświadczenia a wolą wywołania określonych skutków prawnych. Konstytutywnym elementem pozorności jest, poza brakiem woli wywołania skutków prawnych, także wiedza i zgoda obu stron czynności, że oświadczenie woli złożone zostało „dla pozoru” [pot. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 maja 2016 r., sygn. akt I CSK 326/15]. Co więcej brak zamiaru wywołania skutków prawnych został przejawiony wobec drugiej strony tej czynności otwarcie, tak że miała ona pełną świadomość co do pozorności złożonego wobec niej oświadczenia woli i co do rzeczywistej woli jej kontrahenta i w pełni się z tym zgadza [por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 lutego 1998 r., sygn. akt II CKN 816/97].

Działanie podmiotu składającego pozorne oświadczenie woli charakteryzują dwie cechy:

• brak zamiaru wywołania skutków prawnych oraz
• zamiar zmylenia innych osób, ale nie adresata oświadczenia.

WAŻNE – bezwzględnie nieważna jest czynność prawna, w której skład wchodzi oświadczenie woli złożone dla pozoru. Taka wówczas czynność nie wywołuje żadnych skutków prawnych.

Pozorne zawarcie umowy o pracę

Przepisy Kodeksu pracy nie zawierają definicji pozornej umowy o pracę, jednakże zgodnie z przepisem art. 300 Kodeksu pracy W sprawach nieunormowanych przepisami prawa pracy do stosunku pracy stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu cywilnego, jeżeli nie są one sprzeczne z zasadami prawa pracy. Wobec powyższego, w zakresie pozorności umowy o pracę zastosowanie będzie miał analizowany wcześniej przepis art. 83 Kodeksu cywilnego dotyczący pozornego oświadczenia woli.

WAŻNE – umowa o pracę zawarta jest dla pozoru zazwyczaj, gdy pracownik ma na celu osiągnięcie jakiejś korzyści, co do zasady, majątkowej. Z praktyki wynika, iż głównym celem pracowników jest otrzymywanie świadczeń z ubezpieczenia społecznego bez rzeczywistego wykonywania pracy.

Słusznie w orzecznictwie sądowym zauważa się, że:

• Do ustalenia, że między stronami doszło do powstania stosunku pracy, nie jest wystarczające spełnienie formalnych warunków zatrudnienia, takich jak zawarcie umowy o pracę, przygotowanie zakresu obowiązków, odbycie szkolenia BHP, uzyskanie zaświadczenia lekarskiego o zdolności do pracy czy zgłoszenie do ubezpieczeń społecznych, lecz konieczne jest ustalenie, że strony miały zamiar wykonywać obowiązki stron stosunku pracy i to faktycznie czyniły. Do objęcia pracowniczym ubezpieczeniem społecznym nie może dojść wówczas, gdy zgłoszenie do tego ubezpieczenia dotyczy osoby, która nie jest pracownikiem, a zatem zgłoszenie do ubezpieczenia społecznego następuje pod pozorem zatrudnienia [por. postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 11 stycznia 2022 r., sygn. akt II USK 573/21];
• O tym zaś, czy strony istotnie w takim stosunku pozostawały i stosunek ten stanowi tytuł ubezpieczeń społecznych, nie decyduje samo formalne zawarcie umowy o pracę, wypłata wynagrodzenia, przystąpienie do ubezpieczenia i opłacenie składki, wystawienie świadectwa pracy, ale faktyczne i rzeczywiste realizowanie elementów charakterystycznych dla stosunku pracy (…) Do objęcia obowiązkowymi ubezpieczeniami społecznymi wymagane jest zatem ustalenie, czy zatrudnienie miało charakter rzeczywisty i polegało na wykonywaniu odpłatnej pracy określonego rodzaju, na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem [por. wyrok Sądu Okręgowego Warszawa-Praga w Warszawie – VII Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 29 grudnia 2021 r., sygn. akt VII U 1611/20].

Tym samym pozorność oświadczenia woli w kontekście umowy o pracę jest niczym innym jak ukryciem rzeczywistego oświadczenia woli (osiągnięcia korzyści), a więc złożenie oświadczenia woli dla pozoru, w przypadku, gdy strony w ogóle nie mają zamiaru wywołania żadnych skutków prawnych. W takiej sytuacji nie dochodzi do złożenia oświadczeń woli w postaci nawiązania stosunku pracy, a wyłącznie do stworzenia pozorów jego nawiązania.

Konsekwencje zawarcia pozornej umowy o pracę

Co do zasady, nie podlega pracowniczemu ubezpieczeniu społecznemu osoba, która zawarła umowę o pracę dla pozoru, a więc w sytuacji, gdy przy składaniu oświadczeń woli obie strony mają świadomość, że osoba określona w umowie o pracę jako pracownik nie będzie świadczyć pracy, a osoba wskazana jako pracodawca nie będzie korzystać z jej pracy [tak Sąd Apelacyjny w Szczecinie – III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w wyroku z dnia 29 marca 2022 r., sygn. akt III AUa 547/21].

Jeżeli umowa o pracę zostanie uznana za pozorną przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych, to instytucja ta:

• wstrzyma wypłatę świadczeń pracownikowi oraz zobowiąże go do ich zwrotu wraz z odsetkami;
• nałoży na pracodawcę obowiązek dokonania czynności w postaci sporządzenia m.in. korekt deklaracji rozliczeniowych dotyczących danej osoby, raportów składkowych oraz świadczeniowych.

Jeśli jesteś zainteresowany tematem składek ZUS pobieranych od umowy zlecenia w 2022 roku, to zajrzyj tutaj.

Podsumowanie

Nie ulega wątpliwości, że pozorność umowy o pracę wydaje się na pozór łatwym i skutecznym sposobem na możliwość skorzystania z ubezpieczenia społecznego. Jednakże należy pamiętać, że fikcyjne zawarcie umowy cywilnoprawnej niesie za sobą szereg konsekwencji. Stwierdzenie, że umowa o pracę miała charakter pozorny, skutkować będzie jej nieważnością na podstawie art. 83 § 1 Kodeksu cywilnego w związku z art. 300 Kodeksu pracy, co przesądza o braku tytułu do objęcia pracownika obowiązkowym pracowniczym ubezpieczeniem społecznym. Pracownik wówczas jest zobowiązany do zwrotu kwot nienależnie pobranych świadczeń wraz z odsetkami.