Czym jest stowarzyszenie i jak je założyć?

Obywatele polscy realizują prawo zrzeszania się w stowarzyszeniach, zgodnie z przepisami Konstytucji RP oraz porządkiem prawnym określonym w poszczególnych ustawach. Zgodnie z ustawą z dnia 7 kwietnia 1989 r. – Prawo o stowarzyszeniach stowarzyszenie jest dobrowolnym, samorządnym, trwałym zrzeszeniem o celach niezarobkowych.

O tym jakie są zasadnicze cechy stowarzyszenia oraz jak je założyć, przeczytasz w niniejszym artykule.

Czym jest stowarzyszenie?

Stowarzyszenie jest dobrowolnym, samorządnym, trwałym zrzeszeniem o celach niezarobkowych [por. art. 2 pkt 1 Prawo o stowarzyszeniach].

Ustawową definicją legalną określa zatem art. 2 pkt 1 Prawo o stowarzyszeniach, które stanowi, ze stowarzyszenie jest dobrowolnym, samorządnym, trwałym zrzeszeniem o celach niezarobkowych. Dobrowolność oznacza brak jakiegokolwiek przymusu prawnego, co do zakładania i przynależności do stowarzyszeń. Samorządność stowarzyszeń to swoboda w kształtowaniu struktury organizacyjnej, określania kryterium członkostwa, wyznaczania sobie zadań, przyjmowania dowolnych metod funkcjonowania. Wymóg trwałości nie pozwala na zakwalifikowanie jako stowarzyszeń tych organizacji, które skupiają osoby w celu realizacji jednorazowego zadania, zadania stowarzyszeń muszą być zadaniami długoterminowymi. Stowarzyszenia od organizacji gospodarczych najbardziej odróżnia niezarobkowy cel działalności [por. wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 28 marca 2011 r., sygn. akt III SA/Wa 1695/10].

Dodatkowo wśród innych cech stowarzyszenia oprócz dobrowolnością, samorządnością, trwałością zrzeszenia o celach niezarobkowych należy wyróżnić:

• możliwość samodzielnego określenia swoich celów, programów działania i struktur organizacyjnych;
• uchwalanie aktów wewnętrznych dotyczących działalności stowarzyszenia;
• opieranie działalności na pracy społecznej swoich członków;
• możliwość zatrudnienia pracowników (w tym swoich członków) do prowadzenia swych spraw stowarzyszenie.

Stowarzyszenie podlega obowiązkowi wpisu do Krajowego Rejestru Sądowego, o ile przepis ustawy nie stanowi inaczej (wówczas mowa jest o stowarzyszeniach rejestrowanych).

Rodzaje stowarzyszeń:

• stowarzyszenie zwykłe – uproszczona forma nieposiadająca osobowości prawnej, uregulowane zostało w rozdziale 6 ustawy Prawo o stowarzyszeniach
• stowarzyszenie rejestrowane – wymaga rejestracji w Krajowym Rejestrze Sądowym, uregulowane w rozdziale 2 ustawy prawo o stowarzyszeniach

Osoby w liczbie co najmniej siedmiu, zamierzające założyć stowarzyszenie, uchwalają statut stowarzyszenia oraz wybierają komitet założycielski albo władze stowarzyszenia.

Działania stowarzyszenia mogą być adresowane zarówno do członków organizacji, jak i osób spoza organizacji.

Organami ustawowymi stowarzyszenia są:

• walne zgromadzenie członków;
• komisja rewizyjna;
• zarząd.

Z kolei nadzór nad działalnością stowarzyszeń należy do:

• wojewody właściwego ze względu na siedzibę stowarzyszenia;
• starosty właściwego ze względu na siedzibę stowarzyszenia.

Kto może założyć stowarzyszenie?

Zgodnie z przepisem art. 3 Prawo o stowarzyszeniach:

• Prawo tworzenia stowarzyszeń przysługuje obywatelom polskim mającym pełną zdolność do czynności prawnych i niepozbawionym praw publicznych [por. ustęp 1];
• Małoletni w wieku od 16 do 18 lat, którzy mają ograniczoną zdolność do czynności prawnych, mogą należeć do stowarzyszeń i korzystać z czynnego i biernego prawa wyborczego, z tym że w składzie zarządu stowarzyszenia większość muszą stanowić osoby o pełnej zdolności do czynności prawnych [por. ustęp 2];
• Małoletni poniżej 16 lat mogą, za zgodą przedstawicieli ustawowych, należeć do stowarzyszeń według zasad określonych w ich statutach, bez prawa udziału w głosowaniu na walnych zebraniach członków oraz bez korzystania z czynnego i biernego prawa wyborczego do władz stowarzyszenia. Jeżeli jednak jednostka organizacyjna stowarzyszenia zrzesza wyłącznie małoletnich, mogą oni wybierać i być wybierani do władz tej jednostki [por. ustęp 3].

Oprócz powyżej wymienionych w powyższym przepisie obywatelami polskimi oraz osobami małoletnimi prawo zrzeszania się mają także cudzoziemcy oraz w ograniczonym zakresie osoby prawne.

Należy pamiętać, że nikogo nie wolno zmuszać do udziału w stowarzyszeniu lub ograniczać jego prawa do wystąpienia ze stowarzyszenia. Nikt nie może ponosić ujemnych następstw z powodu przynależności do stowarzyszenia albo pozostawania poza nim.

Tworzenie stowarzyszenia

Stowarzyszenia uzyskują w Polsce osobowość prawną po rejestracji w KRS. Wcześniej jednak niezbędne jest powołanie organizacji przez jej założycieli uchwałą członków oraz ustalenie statutu.

Zgodnie z przepisem art. 9 ustawo Prawo o stowarzyszeniach osoby w liczbie co najmniej siedmiu, zamierzające założyć stowarzyszenie, uchwalają statut stowarzyszenia oraz wybierają komitet założycielski albo władze stowarzyszenia.

Statut stowarzyszenia

Statut jest podstawowym aktem wewnętrznym stowarzyszenia, który reguluje działalność i stosunki wewnętrzne w tej instytucji. Zgodnie z zasadą swobody umów, postanowienia statutu mogą być kształtowane dowolnie, z uwzględnieniem jednak granic swobody, określonych w przepisach prawa.

Zgodnie z przepisem art. 10 Prawa o stowarzyszeniach statut stowarzyszenia winien określać w szczególności:

• nazwę stowarzyszenia, odróżniającą je od innych stowarzyszeń, organizacji i instytucji;
• teren działania i siedzibę stowarzyszenia;
• cele i sposoby ich realizacji;
• sposób nabywania i utraty członkostwa, przyczyny utraty członkostwa oraz prawa i obowiązki członków;
• władze stowarzyszenia, tryb dokonywania ich wyboru, uzupełniania składu oraz ich kompetencje;
• możliwość otrzymywania przez członków zarządu wynagrodzenia za czynności wykonywane w związku z pełnioną funkcją;
• sposób reprezentowania stowarzyszenia, w szczególności sposób zaciągania zobowiązań majątkowych, a także warunki ważności uchwał władz stowarzyszenia;
• sposób uzyskiwania środków finansowych oraz ustanawiania składek członkowskich;
• zasady dokonywania zmian statutu;
• sposób rozwiązania się stowarzyszenia.

Środki komunikacji elektronicznej

Co istotne:

• Jeżeli członkowie władzy stowarzyszenia wyrazili na to zgodę w formie dokumentowej, głosowanie poza posiedzeniami władz stowarzyszenia może odbywać się z wykorzystaniem środków komunikacji elektronicznej.
• Możliwość udziału w posiedzeniu władz stowarzyszenia przy wykorzystaniu środków komunikacji elektronicznej jest wskazana w zawiadomieniu o tym zebraniu, zawierającym dokładny opis sposobu uczestnictwa i wykonywania prawa głosu.
• Wykorzystanie środków komunikacji elektronicznej w głosowaniach na posiedzeniach władzy stowarzyszenia odbywa się przy zapewnieniu co najmniej:

– transmisji obrad posiedzenia w czasie rzeczywistym;

-dwustronnej komunikacji w czasie rzeczywistym, w ramach której członek władzy stowarzyszenia może wypowiadać się w toku obrad;

-wykonywania osobiście lub przez pełnomocnika prawa głosu przed lub w toku posiedzenia.

Prawo o stowarzyszeniach określa tylko jeden warunek, który musi spełniać nazwa stowarzyszenia: ma ona odróżniać stowarzyszenie od innych stowarzyszeń, organizacji i instytucji. Wynika to z faktu, że nazwa osoby prawnej stanowi jej dobro osobiste i korzysta z ochrony cywilnoprawnej. Charakterystyczne jest w odniesieniu do stowarzyszeń, że prawo o stowarzyszeniach nie zawiera obowiązku zawarcia w nazwie słowa „stowarzyszenie”, stąd spotkać można w obrocie określenia „zrzeszenie”, „związek” [tak A. Rzetecka-Gil [w:] Prawo o stowarzyszeniach. Komentarz, wyd. II, LEX/el. 2022, art. 10].

Terenowe jednostki stowarzyszenia

Stowarzyszenie może tworzyć terenowe jednostki organizacyjne. W takim przypadku statut stowarzyszenia określa:

• zasady tworzenia oraz rozwiązania terenowej jednostki organizacyjnej;
• strukturę organizacyjną terenowej jednostki organizacyjnej;
• organy terenowej jednostki organizacyjnej, w tym zarząd, oraz tryb dokonywania ich wyboru lub powoływania;
• możliwość otrzymywania przez członków zarządu terenowej jednostki organizacyjnej wynagrodzenia za czynności wykonywane w związku z pełnioną funkcją, w przypadku gdy w statucie stowarzyszenia przewidziano możliwość otrzymywania takiego wynagrodzenia przez członków zarządu stowarzyszenia.

Terenowa jednostka organizacyjna prowadzi działalność na podstawie statutu stowarzyszenia. Na zasadach i w trybie określonym w statucie stowarzyszenia terenowa jednostka organizacyjna może przyjąć regulamin określający szczegółową jej organizację i sposób działania.

Jeżeli statut stowarzyszenia tak stanowi, terenowa jednostka organizacyjna może uzyskać osobowość prawną. W takim przypadku statut stowarzyszenia określa:

• warunki, które muszą być spełnione, aby mogła ona uzyskać osobowość prawną;
• zasady gospodarowania majątkiem;
• sposób reprezentowania, w szczególności zaciągania zobowiązań majątkowych oraz zawierania umów z członkami jej zarządu;
• szczegółowe zasady likwidacji.

Wpis do KRS

Stowarzyszenie podlega obowiązkowi wpisu do Krajowego Rejestru Sądowego – stowarzyszenie uzyskuje z chwilą wpisania do KRS uzyskuje osobowość prawną.

Zadaniem sądu rejestrowego jest zbadanie:

• dołączonych do wniosku dokumentów, czy są zgodne pod względem formy i treści z przepisami prawa;
• czy czynności prawne, które stanowią podstawę wpisu, zostały podjęte przez uprawnione osoby lub organy i są ważne oraz czy cele i statut organizacji są zgodne z przepisami prawa;
• czy zgłoszone dane są zgodne ze stanem rzeczywistym.

Dodatkowo istotną kwestią jest zbadanie czy występuje merytoryczna zgodność przedmiotu działalności zawartego w statucie z przedmiotem działalności zgłoszonym we wniosku o wpis.

Następnie sąd rejestrowy:

• wydaje postanowienie o wpisie stowarzyszenia do KRS po stwierdzeniu, że jego statut jest zgodny z przepisami prawa i założyciele spełniają wymagania określone ustawą;
• oddala wniosek o wpis stowarzyszenia do KRS, jeżeli nie spełnia ono warunków określonych w przepisach prawa;
• o wpisie stowarzyszenia do KRS sąd zawiadamia właściwy organ nadzorujący, przesyłając mu jednocześnie odpis postanowienia o wpisie, statut stowarzyszenia, listę założycieli i podjęte uchwały;
• o wykreśleniu stowarzyszenia z KRS sąd zawiadamia właściwy organ nadzorujący, przesyłając mu odpis postanowienia o wykreśleniu.

Wniosek o rejestrację stowarzyszenia lub fundacji w KRS składa się na podstawie następujących formularzy:

• KRS-W20 – formularz podstawowy;
• KRS-WK – formularz służący do zgłoszenia osób wchodzących w skład zarządu oraz komisji rewizyjnej;
• KRS-WM – służy do zgłoszenia zakresu działalności gospodarczej i wpisania fundacji do rejestru przedsiębiorców.

Formularze rejestracyjne KRS dostępne są na stronie internetowej Ministerstwa Sprawiedliwości.

Prowadzenie działalności gospodarczej przez stowarzyszenie

Stowarzyszenie może prowadzić działalność gospodarczą, według ogólnych zasad określonych w odrębnych przepisach. Dochód z działalności gospodarczej stowarzyszenia służy realizacji celów statutowych i nie może być przeznaczony do podziału między jego członków [por. art. 34 ustawy Prawo o stowarzyszeniach.

Statutowym celem stowarzyszenia nie może być prowadzenie działalności skierowanej na osiągnięcie zysku.

W orzecznictwie sądowym słusznie wskazuje się, że:

• Prowadzenie działalności gospodarczej przez stowarzyszenie odbywa się według ogólnych zasad określonych w odrębnych przepisach – w ustawie o swobodzie działalności gospodarczej i ustawie o Krajowym Rejestrze Sądowym. Okoliczność, że dochody stowarzyszenia uzyskiwane z prowadzenia działalności gospodarczej są przeznaczane na takie czy inne cele, nie zmienia charakteru tej działalności [por. Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 29 listopada 2011 r., sygn. akt II FSK 926/10]
• Stowarzyszenia mogą prowadzić dwojakiego rodzaju działalność: statutową i gospodarczą. gospodarczego celu działalności nie niweczy przy tym to, że dochód z jej prowadzenia jest przeznaczony na działalność statutową. Ograniczenie to bowiem wynika z regulacji ustawowej i jest jednym z warunków dopuszczalności prowadzenia działalności gospodarczej [por. Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego we Wrocławiu z dnia 6 października 2009 r., sygn. akt III SA/Wr 333/09];
• Działalność statutowa i działalność gospodarcza są odrębnymi rodzajami działalności, przy czym możliwość prowadzenia działalności gospodarczej jest uwarunkowana tym, że dochód z jej prowadzenia przeznaczony będzie na cele statutowe stowarzyszenia, a nie będzie podlegał podziałowi między członków stowarzyszenia. Prowadzenie działalności gospodarczej przez stowarzyszenie odbywa się według ogólnych zasad określonych w odrębnych przepisach – w ustawie o swobodzie działalności gospodarczej i ustawie o Krajowym Rejestrze Sądowym. Okoliczność, że dochody stowarzyszenia uzyskiwane z prowadzenia działalności gospodarczej są przeznaczane na takie czy inne cele, nie zmienia charakteru tej działalności [por. Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 27 maja 2009 r., sygn. akt II FSK 163/08].

Jeśli chodzi o źródła majątku stowarzyszeń, to powstaje on ze składek członkowskich, darowizn, spadków, zapisów, dochodów z własnej działalności, dochodów z majątku stowarzyszenia oraz z ofiarności publicznej.

Dodatkowo stowarzyszenie może przyjmować darowizny, spadki i zapisy oraz korzystać z ofiarności publicznej.

Likwidacja stowarzyszeń

W razie rozwiązania się stowarzyszenia na podstawie:

• własnej uchwały likwidatorami stowarzyszenia są członkowie jego zarządu, jeżeli statut lub, w razie braku odpowiednich postanowień statutu, uchwała ostatniego walnego zebrania członków (zebrania delegatów) tego stowarzyszenia nie stanowi inaczej;
• przez sąd, zarządza on jego likwidację, wyznaczając likwidatora.

Obowiązkiem likwidatora jest przeprowadzenie likwidacji w możliwie najkrótszym czasie, w sposób zabezpieczający majątek likwidowanego stowarzyszenia przed nieuzasadnionym uszczupleniem.

Likwidator w szczególności powinien:

• zawiadomić sąd o wszczęciu likwidacji i wyznaczeniu likwidatora, z podaniem swego nazwiska, imienia i miejsca zamieszkania, jeżeli nie zachodzą warunki określone w art. 36 ust. 2 Prawa o stowarzyszeniach;
• dokonywać czynności prawnych niezbędnych do przeprowadzenia likwidacji, podając do publicznej wiadomości o wszczęciu postępowania likwidacyjnego;
• po zakończeniu likwidacji zgłosić sądowi wniosek o wykreślenie stowarzyszenia z Krajowego Rejestru Sądowego.

Majątek zlikwidowanego stowarzyszenia przeznacza się na cel określony w statucie lub w uchwale walnego zebrania członków (zebrania delegatów) o likwidacji stowarzyszenia. W razie braku postanowienia statutu lub uchwały w tej sprawie, sąd orzeka o przeznaczeniu majątku na określony cel społeczny.

Orzeczenie sądu o rozwiązaniu stowarzyszenia, prowadzące do wszczęcia procedury jego likwidacji, nie skutkuje utratą osobowości prawnej przez stowarzyszenie, co następuje dopiero po wykreśleniu stowarzyszenia z KRS. Z tą chwilą ustaje byt prawny stowarzyszenia.

Podsumowanie

Stowarzyszenie, to niewątpliwie podstawowa forma organizacyjno-prawna, w której realizowane jest prawo stanowiące wolność swobodnego zrzeszania się i podejmowania wspólnych działań. Jednakże co istotne, fakt, że stowarzyszenie jest instytucją o celach niezarobkowych nie oznacza, że nie może ono prowadzić działalności gospodarczej według ogólnych zasad. Niemniej w tym miejscu należy pamiętać, że dochód z działalności gospodarczej stowarzyszenia musi służyć realizacji celów statutowych i nie może być przeznaczony do podziału między jego członków.