Zasada swobody umów

×

Czym jest zasada swobody umów?

Zasada swobody umów jest nie tylko jedną z podstawowych zasad kształtujących prawo zobowiązań, ale również stanowi naczelną zasadę dla całego systemu prawa prywatnego. Została uregulowana w przepisie art. 353(1) ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny, zgodnie z którym „Strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego”.

Z powyższego przepisu wynika, że strony umowy mają swobodę w kształtowaniu łączącego je stosunku prawnego, co oznacza, że mogą swobodnie i samodzielnie decydować o tym, jakie prawa i obowiązki na siebie nałożą oraz jak będzie wyglądała realizacja świadczeń, jakie będą zasady odpowiedzialności stron czy terminy wykonania umowy.

Jednakże, mimo swobody w kształtowaniu postanowień umowy, z powyższego przepisu również wynikają trzy podstawowe granice tej swobody.

1. ZGODNOŚĆ Z USTAWĄ – treść i cel umowy nie mogą być sprzeczne z obowiązującymi przepisami prawa, w szczególności z przepisami bezwzględnie obowiązującymi;
2. ZGODNOŚĆ Z WŁAŚCIWOŚCIĄ (NATURĄ) STOSUNKU PRAWNEGO – umowa musi odpowiadać podstawowym cechom danego typu zobowiązania, np. umowa sprzedaży nie może prowadzić do skutków typowych dla umowy darowizny;
3. ZGODNOŚĆ Z ZASADAMI WSPÓŁŻYCIA SPOŁECZNEGO – postanowienia umowy nie mogą naruszać powszechnie przyjętych norm moralnych i etycznych obowiązujących w społeczeństwie.

W praktyce oznacza to, że strony mają szeroką możliwość samodzielnego decydowania o tym, jak będą wyglądały wzajemne prawa i obowiązki wynikające z umowy. Mogą swobodnie ustalać warunki współpracy, zakres świadczeń czy sposób rozliczeń. Jednak ta dowolność nie jest nieograniczona – strony nie mogą tworzyć postanowień, które są sprzeczne z obowiązującym prawem, naruszają podstawowe zasady uczciwości czy są niezgodne z istotą (naturą) danego typu umowy. Jeżeli te granice zostaną przekroczone, umowa lub jej wadliwe postanowienia będą prawnie nieważne i nie wywołają zamierzonych skutków.

Elementy swobodnego kształtowania umów przez strony

Zasada swobody umów związana jest z czterema kluczowymi elementami, tj.:

• SWOBODA W ZAWARCIU LUB NIEZAWARCIU UMOWY – oznacza to, ze każdy podmiot ma możliwość zdecydowania, czy chce zawrzeć daną umowę, bowiem do zawarcia umowy nie można nikogo zmusić do zawarcia umowy, chyba że szczególny przepis przewiduje inaczej;
• SWOBODNY WYBÓR KONTRAHENTA – oznacza to, że strony mają prawo samodzielnie decydować, z kim chcą zawrzeć umowę, chyba że przepisy przewidują obowiązek zawarcia umowy z określonym podmiotem;
• SWOBODA W KSZTAŁTOWANIU TREŚCI UMOWY PRZEZ STRONY – oznacza to, że strony mogą dowolnie określać wzajemne prawa i obowiązki, o ile ich postanowienia mieszczą się w granicach wyznaczonych przez ustawę, naturę stosunku prawnego i zasady współżycia społecznego;
• MOŻLIWOŚĆ STOSOWANIA FORMY UMOWY W ZASADZIE W ZALEŻNOŚCI OD WOLI STRON – oznacza to, że strony umowy mogą być zawierane w dowolnej formie – pisemnej, ustnej, dokumentowej lub elektronicznej – chyba że przepisy szczególne wymagają zachowania określonej formy pod rygorem nieważności.

Niewątpliwie zasada swobody umów daje stronom szerokie możliwości decydowania o kształcie i warunkach łączącego je stosunku prawnego. Mogą one samodzielnie określić, czy w ogóle chcą zawrzeć umowę, z kim zamierzają ją podpisać, jakie będą jej postanowienia, a także w jakiej formie zostanie zawarta. Strony umowy cywilnoprawnej mają więc realny wpływ na treść umowy i sposób jej realizacji, dostosowując ją do swoich indywidualnych potrzeb i interesów. Mogą negocjować zapisy, wprowadzać niestandardowe rozwiązania i swobodnie kształtować wzajemne zobowiązania, o ile oczywiście przestrzegają obowiązujących przepisów prawa, zasad współżycia społecznego oraz nie naruszają istoty danego typu umowy.

Granice swobodnego kształtowania umów przez strony

Pomimo szerokiego zakresu swobody, ustawodawca wprowadził trzy podstawowe ograniczenia, które wyznaczają granice stosowania tej zasady. Wynikają one bezpośrednio z przepisu art. 353(1) kodeksu cywilnego, z którego wynika, że swoboda stron w kształtowaniu stosunku zobowiązaniowego nie jest absolutna, ponieważ jest ograniczona zarówno co do treści, jak i co do celu.

Ograniczenie polega na tym, że treść lub cel umowy nie mogą być sprzeczne z:

• ustawą,
• właściwością (naturą) zobowiązania,
• zasadami współżycia społecznego.

Granice wprowadzone przez ustawę

Ograniczenia swobody umów wynikające z ustawy odnoszą się wyłącznie do przepisów prawa powszechnie obowiązującego. Nie oznacza to jednak, że muszą one być zawsze wyraźnie zapisane w jednym konkretnym artykule. Czasami wynikają one z ogólnej treści różnych przepisów lub z ich interpretacji dokonywanej przez sądy i organy stosujące prawo. Ograniczenia ustawowe mogą wynikać zarówno z przepisów kodeksu cywilnego, jak i ustaw szczególnych (np. prawo zamówień publicznych, prawo konsumenckie, prawo pracy).

W praktyce oznacza to, że strony nie mogą kształtować treści umowy w sposób sprzeczny z obowiązującymi regulacjami prawnymi. Naruszenie jakiejkolwiek normy prawnej – niezależnie od tego, czy wynika ona wprost z jednej ustawy, czy z systemowej wykładni wielu przepisów – może skutkować nieważnością umowy lub jej części.

Przykład: umowa przewidująca wynagrodzenie za czynność niezgodną z prawem (np. za dokonanie przestępstwa) będzie nieważna.

Granice wprowadzone przez naturę zobowiązania

Ta granica sprowadza się do tego, że postanowienia umowy mogą dotyczyć wyłącznie jej stron i nie mogą ingerować w prawa lub interesy osób trzecich. Innymi słowy, strony nie mogą narzucać zobowiązań czy obowiązków osobom, które nie są uczestnikami danego stosunku prawnego. Ponadto, żadna ze stron nie ma prawa samodzielnie, jednostronnie zmieniać uzgodnionej treści umowy bez wcześniejszego porozumienia z drugą stroną.

W literaturze prawniczej podkreśla się również, że wymóg ten wynika z ogólnych cech charakterystycznych każdego zobowiązania umownego – to strony, które zawarły umowę, powinny wspólnie i zgodnie ustalać jej treść oraz ewentualne zmiany. Umowa ma zatem moc wiążącą wyłącznie między stronami, które ją zawarły, i tylko one mogą wpływać na jej dalszy kształt.

Przykłady:

• w umowie zlecenia nie można ustalić, że zleceniobiorca ponosi odpowiedzialność jak za dzieło;
• w umowie najmu nie można przenieść prawa własności rzeczy na najemcę, bo byłoby to sprzeczne z naturą najmu.

Granice wprowadzone przez zasady współżycia społecznego

Zasady współżycia społecznego to nic innego jak ogólnie przyjęte normy moralne i etyczne, które obowiązują w danym społeczeństwie. Określają one, jak powinny zachowywać się osoby uczestniczące w obrocie cywilnoprawnym, tak aby ich działania były uczciwe, rzetelne i sprawiedliwe wobec innych. Ograniczenie wynikające z tych zasad polega na tym, że treść umowy nie może naruszać podstawowych wartości społecznych, takich jak uczciwość, lojalność czy poszanowanie drugiego człowieka. Strony, tworząc zapisy umowy, nie mogą wprowadzać rozwiązań, które byłyby społecznie nieakceptowalne lub rażąco krzywdzące dla którejś ze stron.

Chodzi tutaj o zapewnienie elementarnej sprawiedliwości w stosunkach umownych, a nie o to, żeby każda strona umowy maksymalnie zabezpieczała swoje interesy kosztem drugiej strony.

Przykłady:

• umowa rażąco wykorzystująca trudną sytuację życiową jednej ze stron (np. lichwa);
• umowa, której postanowienia godzą w zasady uczciwego obrotu gospodarczego.

Naruszenia granic swobody umów – konsekwencje

Jak wskazano wcześniej, strony mają prawo samodzielnie decydować o treści i kształcie zawieranej umowy. Oznacza to, że mogą swobodnie określać wzajemne prawa i obowiązki. Jednak ta swoboda obowiązuje tylko pod warunkiem, że:

• postanowienia umowy nie naruszają obowiązujących przepisów prawa, zwłaszcza tych o charakterze bezwzględnie obowiązującym,
• umowa jest zgodna z naturą (właściwością) danego stosunku prawnego,
• zapisy umowy nie są sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, czyli z powszechnie przyjętymi normami moralnymi i etycznymi.

Kiedy umowa jest nieważna?

Przepisy kodeksu cywilnego przewidują dwa rodzaje nieważności umów, tj. nieważność bezwzględna i względna.

NIEWAŻNOŚĆ BEZWZGLĘDNA – ART. 58 KODEKSU CYWILNEGO

Dotyczy sytuacji, gdy umowa (lub jej część) jest sprzeczna z:

• ustawą (czyli obowiązującymi przepisami prawa),
• zasadami współżycia społecznego (np. rażąco nieuczciwa umowa),
• ma na celu obejście prawa.

Taka umowa jest nieważna z mocy prawa, czyli automatycznie przestaje obowiązywać, a skutki jej nieważności działają od początku (ex tunc), czyli tak, jakby umowy nigdy nie było. Zatem każdy, kto ma w tym interes prawny (np. strona umowy, sąd, urząd), może powołać się na nieważność nawet po wielu latach i wykazując, że umowa jest bezwzględnie nieważna może doprowadzić do jej „anulowania”. Nawet niewykonanie takiej umowy, bez jej uprzedniego zgłoszenia, nie będzie mogło być nigdy podważone, albowiem taka umowa z góra ma wadliwe, nieważne postanowienia.

NIEWAŻNOŚĆ WZGLĘDNA (UCHYLENIE SIĘ OD SKUTKÓW PRAWNYCH Z POWODU BŁĘDU) – ART. 84 KODEKSU CYWILNEGO

Dotyczy sytuacji, gdy jedna ze stron zawiera umowę pod wpływem istotnego błędu co do jej treści.

Umowa jest tak długo ważna, dopóki strona, która działała w błędzie, nie złoży oświadczenia o uchyleniu się od jej skutków prawnych. Nieważność takiej umowy działa dopiero od momentu złożenia takiego oświadczenia. Co istotne, tylko strona, która była w błędzie, może się na niego powołać.

A jeśli zastanawiasz się jak wyglądają skutki w PCC w przypadku nieważności umowy, to przeczytaj ten artykuł.

Co zrobić, jeśli umowa jest nieważna?

POWOŁANIE SIĘ NA NIEWAŻNOŚĆ SAMODZIELNIE (BEZ UDZIAŁU SĄDU)

Nieważność takiej umowy działa z mocy prawa, zatem jeśli któraś ze stron zidentyfikuje postanowienia umowy, które są nieważne, to wówczas można odmówić wykonania umowy, powołując się na jej nieważność.

WNIESIENIE SPRAWY DO SĄDU

Jeżeli spór o ważność umowy przerodzi się w konflikt, którego polubownie nie będzie można rozwiązać, to wówczas można złożyć pozew o ustalenie nieważności umowy (na podstawie art. 189 Kodeksu postępowania cywilnego – powództwo o ustalenie).

ZGŁOSZENIE SPRAWY DO ORGANU KONTROLNEGO (W WYJĄTKOWYCH PRZYPADKACH)

W niektórych szczególnych sytuacjach (np. w przypadku klauzul niedozwolonych w umowach z konsumentami) można zgłosić sprawę do:

• UOKiK (Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów) – jeżeli chodzi o postanowienia sprzeczne z prawem konsumenckim
• lub skorzystać z pomocy Rzecznika Konsumentów, jeśli jest się konsumentem.

O czym trzeba pamiętać, tworząc umowę?

Tworząc umowę cywilnoprawną, masz dużą swobodę w ustalaniu jej treści. Jednak zanim ostatecznie ją podpiszesz, pamiętaj o kilku kluczowych zasadach, które pomogą Ci uniknąć problemów prawnych:

• SPRAWDŹ ZGODNOŚĆ Z OBOWIĄZUJĄCYM PRAWEM – upewnij się, że wszystkie zapisy umowy są zgodne z obowiązującymi przepisami, zwłaszcza tymi, które mają charakter bezwzględnie obowiązujący (czyli takimi, których nie można zmieniać wolą stron);
• ZADBAJ O ZGODNOŚĆ Z CHARAKTEREM UMOWY – warunki, które wprowadzasz, muszą pasować do rodzaju umowy, którą zawierasz, przykładowo w umowie najmu nie możesz zapisać postanowień typowych dla sprzedaży (np. przeniesienia własności rzeczy);
• UNIKAJ POSTANOWIEŃ SPRZECZNYCH Z ZASADAMI UCZCIWOŚCI – umowa nie może zawierać zapisów, które rażąco naruszają dobre obyczaje, są nieuczciwe lub krzywdzą drugą stronę.

Chcesz wiedzieć jak prawidłowo oznaczyć strony w umowie cywilnoprawnej? Jeśli tak, to przeczytaj ten artykuł.

Podsumowanie

Zasada ta jest jednym z podstawowych filarów prawa cywilnego, dając stronom szeroką autonomię w kreowaniu stosunków prawnych. Jej znaczenie jest szczególnie widoczne w obrocie gospodarczym, gdzie elastyczność w negocjowaniu warunków współpracy często decyduje o powodzeniu transakcji. Warto jednak pamiętać, że swoboda stron nie jest nieograniczona – ustawodawca wyznaczył granice, których przekroczenie może prowadzić do nieważności umowy. W dalszej części artykułu przybliżymy zarówno istotę zasady swobody umów, jak i jej praktyczne ograniczenia wynikające z przepisów prawa i zasad współżycia społecznego.