Świadczenie w drodze wyjątku – czym jest i komu przysługuje?

O tym na czym polegają świadczenia w drodze wyjątku oraz komu one przysługują dowiesz się z niniejszego artykułu.

Świadczenie w drodze wyjątku a przepisy prawa

Tryb przyznawania świadczeń został uregulowany w przepisie art. 83 ustawy o emeryturach i rantach. Zgodnie z tym przepisem, w szczególności ustępem 1, Ubezpieczonym oraz pozostałym po nich członkom rodziny, którzy wskutek szczególnych okoliczności nie spełniają warunków wymaganych w ustawie do uzyskania prawa do emerytury lub renty, nie mogą – ze względu na całkowitą niezdolność do pracy lub wiek – podjąć pracy lub działalności objętej ubezpieczeniem społecznym i nie mają niezbędnych środków utrzymania, Prezes Zakładu może przyznać w drodze wyjątku świadczenia w wysokości nieprzekraczającej odpowiednich świadczeń przewidzianych w ustawie.

Powyższa regulacja jednoznacznie wskazuje, że w trybie szczególnym Prezes ZUS może przyznawać emeryturę bądź rentę w przypadku braku spełniania określonych ustawą warunków do uzyskania tych świadczeń. Ustawa przewiduje następujące świadczenia emerytalno-rentowe: emeryturę, rentę z tytułu niezdolności do pracy, w tym rentę szkoleniową oraz rentę rodzinną.

Przesłanki do ubiegania się o świadczenie w drodze wyjątku

Przesłankami ustawowymi, które muszą być spełnione łącznie, aby ubezpieczonemu zostało przyznane takie świadczenie, są:

• bycie ubezpieczonym lub pozostałym po ubezpieczonym członkiem jego rodziny;
• spowodowane szczególnymi okolicznościami niespełnienie wymagań dających prawo do emerytury lub renty na zasadach ogólnych;
• niemożliwość podjęcia pracy lub innej działalności zarobkowej objętej ubezpieczeniem społecznym z powodu całkowitej niezdolności do pracy lub wieku;
• brak niezbędnych środków utrzymania.

Należy również pamiętać, że:

• Każda z powyższych przesłanek podlega odrębnej ocenie [por. wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 7 maja 2008 r., sygn. akt I OSK 1378/07];
• Inne warunki, niż wymienione, stawiane osobie czyniącej starania o świadczenie w omawianym trybie, uznać należy za kryterium pozaustawowe, a tym samym – bezprawne [por. wyrok WSA w Warszawie z dnia 22 stycznia 2009 r., sygn. akt II SA/WA 1592/08];
• Pobieranie emerytury lub renty przyznanej na warunkach ustawowych uniemożliwia otrzymanie świadczenia w drodze wyjątku [por. wyrok WSA w Warszawie z dnia 21 grudnia 2009 r., sygn. akt II SA/WA 1882/09];
• Prezes ZUS, podobnie jak prezes Rady Ministrów, przedstawia Sejmowi w terminie do 31 stycznia każdego roku kalendarzowego informację o przyznanych w roku poprzedzającym emeryturach i rentach specjalnych.

Rozumienie pojęcia szczególnych okoliczności

Kategoria „szczególnych okoliczności”, o której mowa w art. 83 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze zm.) jest klauzulą generalną, której stosowanie ma charakter ocenny i indywidualny. Podkreślić należy, iż szczególne okoliczności to nie tylko zdarzenia o charakterze siły wyższej, ale wszelkiego rodzaju sytuacje, które czynią daną osobę nieatrakcyjną na rynku pracy, pozostającą poza kręgiem zainteresowania pracodawców; również i takie, kiedy osoba nie jest zdolna pod względem zdrowotnym do świadczenia pracy, choć nie legitymuje się orzeczeniem o całkowitej niezdolności do pracy, ale jej stan zdrowia w poszukiwaniu pracy stawia ją na pozycji dużo gorszej niż osobę zdrową.

W tej sytuacji „szczególną okolicznością” będzie nie tylko całkowita niezdolność do pracy osoby ubiegającej się o świadczenie lub członka jej rodziny. Podobnie ocenić należy także częściowa niezdolność do pracy, jak i inne zdarzenia powodujące ograniczenia i utrudnienia w możliwość zatrudnienia. Wykładnia pojęcia „szczególnych okoliczności” w konkretnej sprawie wymaga zatem uwzględnienia wszelkich aspektów jej stanu faktycznego sprawy [por. Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 5 maja 2011 r., sygn. akt I OSK 167/11].

W orzecznictwie przyjmuje się, że za szczególną okoliczność uzasadniającą przyznanie świadczenia w drodze wyjątku nie może być uznana sama rejestracja w charakterze bezrobotnego, choćby nawet stan bezrobocia był długotrwały, ważne jest bowiem wykazanie aktywności zmierzającej do zmiany takiego stanu rzeczy [por. wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 21 stycznia 2011 r., sygn. akt I OSK 1694/10].

Jeśli jednak bezrobocie występuje w powiązaniu z innymi zdarzeniami, jak np. koniecznością sprawowania opieki nad dzieckiem niepełnosprawnym bądź obłożnie chorym członkiem rodziny, postępującą chorobą potwierdzoną orzeczeniem o stopniu niepełnosprawności, wiekiem osoby bezrobotnej zbliżającym się do ustawowego wieku emerytalnego, to niewykluczone jest uznanie spełnienia przesłanki szczególnych okoliczności [por. wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 19 listopada 2010 r., sygn. akt I OSK 1369/10].

Niemożność podjęcia pracy z powodu całkowitej niezdolności do pracy lub wieku

Całkowita niezdolność do pracy jest tylko jedną z przesłanek do przyznania świadczenia w drodze wyjątku; ograniczenie aktywności zawodowej może być usprawiedliwione także przyczynami zdrowotnymi, zmniejszającymi możliwość aktywności na rynku pracy [por. wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 16 lipca 2010 r., sygn. akt I OSK 687/10].

W literaturze wskazuje się, że Przesłanką przyznania świadczenia w drodze wyjątku jest niemożliwość podjęcia pracy ze względu na wiek, a nie naukę. Z ugruntowanego orzecznictwa sądów administracyjnych wynika, że kontynuowanie nauki, szczególnie w trudnej sytuacji materialnej, bez wątpienia zasługuje na uznanie, jednakże nie może wpłynąć na przyznanie przez organ świadczenia w drodze wyjątku. Powyższe dotyczy również studentów i uczniów, którzy otrzymali rentę rodzinną po zmarłym rodzicu do ukończenia 25. roku życia, ale nadal się uczą.

Jesteś rodzicem lub opiekunem niepełnoletniego dziecka z niepełnosprawnością? Możesz starać się świadczenie pielęgnacyjne, zasiłek pielęgnacyjny oraz inne formy wsparcia. Przeczytaj ten artykuł a dowiedz się, jaka pomoc Ci się należy oraz jakie warunki musisz spełnić, aby ją otrzymać.

Rozumienie pojęcia braku niezbędnych środków utrzymania

Jedną z przesłanek, od których zależy przyznanie świadczenia w drodze wyjątku, jest wykazanie braku „niezbędnych”, a nie „niewystarczających” środków utrzymania [por. wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 10 października 2010 r., sygn. akt I OSK 352/10].

Sama trudna sytuacja materialna nie może jednak stanowić wystarczającej podstawy przyznania świadczenia w drodze wyjątku. Ocena braku niezbędnych środków utrzymania powinna być dokonywana w odniesieniu do minimalnej emerytury, renty z tytułu niezdolności do pracy i renty rodzinnej.

Zgodnie z wyrokiem Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 20 października 2017 r., sygn. akt I OSK 397/17:

• Sama, nawet najtrudniejsza, sytuacja materialna danej osoby nie jest podstawą przyznania świadczeń w drodze wyjątku.
• Jako okoliczność szczególną w rozumieniu art. 83 ust. 1 u.e.r.f.u.s. należy rozumieć zdarzenie bądź trwały stan wykluczający aktywność zawodową konkretnej osoby z powodu niemożności przezwyciężenia ich skutków. Zdarzenie to musi mieć taki charakter, by uniemożliwiało ubezpieczonemu pracę.
• „Szczególne okoliczności” to nie tylko zdarzenia o charakterze siły wyższej, ale wszelkiego rodzaju sytuacje, które czynią daną osobę nieatrakcyjną na rynku pracy i pozostającą poza kręgiem zainteresowania pracodawców, również takie, kiedy osoba nie jest zdolna pod względem zdrowotnym do świadczenia pracy, chociaż nie legitymuje się orzeczeniem o całkowitej, a jedynie o częściowej, niezdolności do pracy”.
• Za „szczególną okoliczność” w rozumieniu art. 83 ust. 1 u.e.r.f.u.s. nie można także uznać samego faktu występowania zjawiska, jakim jest bezrobocie. W praktyce powodowałoby to obowiązek przyznawania wspomnianego świadczenia – nie w drodze wyjątku – jak stanowi o tym ustawa a powszechnie.

Postępowanie w sprawach przyznania świadczeń

Przyznawanie świadczeń w drodze wyjątku następuje w postępowaniu administracyjnym, a więc prezes ZUS związany jest wszystkimi regułami tego postępowania dotyczącymi obowiązków w zakresie jego prowadzenia oraz orzekania.

Z kolei osoba występująca o przyznanie jej świadczenia w szczególnym trybie powinna wykazywać w toczącym się postępowaniu inicjatywę dowodową i starać się wskazać organowi środki dowodowe na potwierdzenie szczególnych okoliczności oraz aktywnego poszukiwania pracy, czego przykładem może być wskazanie pracodawców, którzy odmówili zatrudnienia [por. wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 8 stycznia 2008 r., sygn. akt I OSK 1362/07]. Dowodem pomocnym przy ocenie powodów uzasadniających istnienie przerw w zatrudnieniu i ich powiązania ze stanem zdrowia mogą być z pewnością świadectwa pracy, w których znajdą się informacje dotyczące pracy wykonywanej w czasie zatrudnienia oraz sposobu rozwiązania stosunku pracy.

Warto również zwrócić uwagę na stanowisko przedstawione przez wyrok WSA w Warszawie z dnia 7 lutego 2008 r., sygn. akt II SA/Wa 107/08:

• Decyzja przyznająca świadczenie w drodze wyjątku jest decyzją konstytutywną, co oznacza, że jej skutek rozpoczyna się od dnia wydania decyzji;
• Brak jest podstawy prawnej w przepisach ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych do rozstrzygnięcia o przyznaniu świadczenia w drodze wyjątku od dnia złożenia wniosku lub od dnia wydania decyzji negatywnie załatwiającej wniosek. Zatem dniem powstania prawa do świadczenia z art. 83 u.s.u.s. jest data wydania decyzji o przyznaniu tego świadczenia.

Jesteś przedsiębiorcą prowadzącym jednoosobową działalność gospodarczą, ale planujesz zawiesić działalność gospodarczą w celu sprawowania opieki nad niepełnosprawnym członkiem rodziny, a co za tym idzie móc skorzystać ze świadczenia pielęgnacyjnego? Przejdź tutaj, gdzie wyjaśniamy tę kwestię.

Podsumowanie

Świadczenia z ubezpieczenia społecznego (zasiłki, renty, emerytury) przysługują ubezpieczonym, jeżeli spełniają wszystkie ustawowe warunki nabycia prawa do danego świadczenia. Niekiedy zdarza się, że nie zawsze wszystkie wymagane warunki mogą zostać spełnione. Wobec tego ustawodawca przewidział możliwość przyznania świadczenia w trybie wyjątkowym tym ubezpieczonym, którzy ze względu na szczególne okoliczności nie mogli sprostać wymaganiom.