Utwór pracowniczy - komu przysługują prawa autorskie?

Utwór pracowniczy - omówione zagadnienia:

Pokaż więcej ↓

Prawa autorskie – co obejmują i jak wygląda ochrona praw autorskich? – najważniejsze informacje w formie video:

Pojęcie utworu pracowniczego

Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych przewiduje trzy odrębne regulacje dotyczące relacji między pracodawcą a pracownikiem będącym twórcą utworu. Każda z tych regulacji odnosi się do innego rodzaju utworów lub szczególnej sytuacji zatrudnienia, co sprawia, że kwestia praw autorskich w stosunku pracy wymaga dokładnej analizy przepisów oraz ich prawidłowego zastosowania w praktyce:

UTWÓR PRACOWNICZY (REGUŁA OGÓLNA) – ART. 12

Jest to podstawowy przepis odnoszący się do utworów stworzonych przez pracowników w ramach wykonywania obowiązków wynikających ze stosunku pracy.
Z chwilą przyjęcia utworu przez pracodawcę nabywa on, co do zasady, autorskie prawa majątkowe do tego utworu, w granicach wynikających z celu umowy o pracę oraz zgodnego zamiaru stron.
Regulacja ta obejmuje większość typowych sytuacji, takich jak stworzenie artykułu, grafiki, raportu czy materiałów marketingowych.

UTWORY NAUKOWE PRACOWNIKÓW INSTYTUCJI NAUKOWYCH – ART. 14

W odniesieniu do pracowników zatrudnionych w instytucjach naukowych, ustawodawca wprowadził odrębną regulację.
Twórca utworu naukowego zachowuje autorskie prawa majątkowe do swojego dzieła, choć pracodawca może uzyskać prawo pierwszeństwa w jego publikacji (oznacza to, że instytucja zatrudniająca ma możliwość decydowania o Pierwszym rozpowszechnieniu takiego utworu, ale własność praw majątkowych co do zasady pozostaje przy pracowniku-twórcy).

PROGRAMY KOMPUTEROWE STWORZONE W RAMACH STOSUNKU PRACY – ART. 74 UST. 3

Szczególne zasady dotyczą także programów komputerowych stworzonych przez pracowników w ramach wykonywania obowiązków służbowych.
W tym przypadku autorskie prawa majątkowe do programu komputerowego przysługują z mocy prawa pracodawcy, już w chwili powstania utworu.
W tym przypadku prawa autorskie powstają automatycznie po jego stworzeniu w ramach obowiązków pracowniczych.

Przechodząc jednak stricte do zasady ogólnej odnoszącej się do utworu pracowniczego, zgodnie zatem z przepisem art. 12 ust. 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych:

„Jeżeli ustawa lub umowa o pracę nie stanowią inaczej, pracodawca, którego pracownik stworzył utwór w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy, nabywa z chwilą przyjęcia utworu autorskie prawa majątkowe w granicach wynikających z celu umowy o pracę i zgodnego zamiaru stron” [por. ustęp 1].
„Jeżeli pracodawca, w okresie dwóch lat od daty przyjęcia utworu, nie przystąpi do rozpowszechniania utworu przeznaczonego w umowie o pracę do rozpowszechnienia, twórca może wyznaczyć pracodawcy na piśmie odpowiedni termin na rozpowszechnienie utworu z tym skutkiem, że po jego bezskutecznym upływie prawa uzyskane przez pracodawcę wraz z własnością przedmiotu, na którym utwór utrwalono, powracają do twórcy, chyba że umowa stanowi inaczej. Strony mogą określić inny termin na przystąpienie do rozpowszechniania utworu” [por. ustęp 2].
„Jeżeli umowa o pracę nie stanowi inaczej, z chwilą przyjęcia utworu pracodawca nabywa własność przedmiotu, na którym utwór utrwalono” [por. ustęp 3].

Z powyższej regulacji wynikają bardzo istotne wnioski, a mianowicie:

MOMENT NABYCIA PRAW PRZEZ PRACODAWCĘ I ZAKRES TYCH PRAW AUTORSKICH DO UTWORU PRACOWNICZEGO
- Zasadą jest, że pracodawca nabywa autorskie prawa majątkowe do utworu pracowniczego z chwilą jego przyjęcia, o ile umowa o pracę lub inne porozumienie stron nie stanowi inaczej – tym samym pracodawca nie nabywa tych praw automatycznie z chwilą stworzenia utworu, lecz dopiero po jego przyjęciu.
- Zakres nabywanych praw jest ograniczony do tego, co wynika z celu umowy o pracę oraz zgodnego zamiaru stron.
SKUTEK BEZCZYNNOŚCI PRACODAWCY W ZAKRESIE ROZPOWSZECHNIANIA UTWORU
- Jeżeli utwór był przeznaczony, zgodnie z umową o pracę, do rozpowszechniania (np. publikacji), a pracodawca przez 2 lata od daty przyjęcia utworu nie podejmie działań w tym kierunku, pracownik-twórca może podjąć kroki, aby odzyskać swoje prawa majątkowe.
- Twórca musi wyznaczyć pracodawcy pisemny termin na rozpoczęcie rozpowszechniania. Jeżeli termin upłynie bezskutecznie, to autorskie prawa majątkowe oraz własność nośnika (np. rękopisu, płyty, pliku) wracają do twórcy strony mogą w umowie ustalić inne terminy lub inne zasady).
NABYCIE WŁASNOŚCI NOŚNIKA UTWORU
- Oprócz praw autorskich, co do zasady, pracodawca nabywa także własność przedmiotu, na którym utwór został utrwalony, np. egzemplarza książki, projektu graficznego, pliku komputerowego, o ile strony nie umówią się inaczej.
- W praktyce oznacza to, że po przyjęciu utworu pracodawca ma nie tylko prawo do korzystania z samego utworu w granicach wynikających z umowy i ustawy, ale również prawo własności fizycznego (lub cyfrowego) nośnika.

A jeśli chcesz wiedzieć co powinna zawierać umowa z programistą w kontekście praw autorskich, to przeczytaj ten artykuł.

Powstanie utworu w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy

Ponad wszelką wątpliwość, nie każdy utwór stworzony przez pracownika jest automatycznie utworem pracowniczym. Utworem pracowniczym jest wyłącznie taki utwór, który powstał w wyniku wykonywania obowiązków wynikających ze stosunku pracy. Kluczowe znaczenie ma więc związek pomiędzy powstaniem utworu a zakresem obowiązków pracowniczych, określonych w umowie o pracę, regulaminie lub innych dokumentach definiujących zakres powierzonych zadań.

Co istotne, samo korzystanie przez pracownika z zasobów pracodawcy, takich jak sprzęt służbowy, oprogramowanie czy miejsce pracy – nie przesądza jeszcze o tym, że mamy do czynienia z utworem pracowniczym. Również fakt, że utwór powstał w godzinach pracy lub na terenie zakładu pracy, nie jest wystarczającą przesłanką. Kluczowe jest, czy utwór został stworzony w ramach wykonywania obowiązków wynikających bezpośrednio ze stosunku pracy.

Dodatkowo należy podkreślić, że samo istnienie stosunku pracy nie uprawnia jeszcze pracodawcy do nabycia autorskich praw majątkowych do utworu stworzonego przez pracownika. Aby takie prawa przeszły na pracodawcę, konieczne jest spełnienie warunków określonych w ustawie – w szczególności:

utwór musi powstać w ramach wykonywania obowiązków służbowych,
pracodawca musi „przyjąć” utwór,
a w umowie o pracę lub innych dokumentach warto precyzyjnie wskazać zakres obowiązków twórczych pracownika.

W praktyce oznacza to, że dla zabezpieczenia interesów pracodawcy warto w umowie o pracę zamieścić odpowiednie postanowienia dotyczące tworzenia i przekazywania praw do utworów, zwłaszcza jeśli działalność pracownika ma charakter twórczy.

W powyższym zakresie wypowiedział się przykładowo Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 26 czerwca 1998 r., sygn. I PKN 196/98 stanowiąc, że Jeżeli wykonywanie obowiązków ze stosunku pracy ma polegać na działalności twórczej pracownika, od woli stron zależy do kogo należeć będą autorskie prawa majątkowe. Nieokreślenie w umowie o pracę własności tych praw powoduje, że w granicach wynikających z umowy o pracę i zgodnego zamiaru stron, autorskie prawa majątkowe do tych utworów nabywa pracodawca z chwilą ich przyjęcia.

WAŻNE – powstanie utworu w wyniku wykonania umowy o dzieło, umowy zlecenia lub ogłoszonego konkursu nie jest utworem pracowniczym, bowiem umowa o dzieło, umowa zlecenia ani przystąpienie do konkursu nie tworzą stosunku pracy w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 1 stycznia 1975 r. – Kodeks pracy.

Nabycie przez pracodawcę praw majątkowych do utworu pracownika

Nabycie autorskich praw majątkowych przez pracodawcę do utworu stworzonego przez pracownika następuje z chwilą przyjęcia utworu. Do tego momentu utwór pozostaje własnością pracownika-twórcy, który zachowuje wszelkie prawa majątkowe do swojego dzieła. Przyjęcie utworu przez pracodawcę jest warunkiem koniecznym przeniesienia praw autorskich majątkowych, co oznacza, że bez dokonania tej czynności faktycznej lub prawnej – prawa nie przechodzą na pracodawcę.

Przekazanie utworu może nastąpić zarówno w formie fizycznej (np. dostarczenie pliku, projektu, dokumentu), jak i poprzez inne formy udostępnienia utworu, zgodne z charakterem pracy.

Co istotne, jeżeli pracodawca posiada wiedzę o istnieniu utworu, może złożyć oświadczenie o jego przyjęciu nawet bez fizycznego przekazania dzieła przez pracownika. Przyjęcie może dotyczyć także utworu nieukończonego, o ile strony wyrażą na to zgodę.

Jeśli jednak pracodawca w ciągu 6 miesięcy od dostarczenia mu utworu przez pracownika nie zawiadomi twórcy, że:

nie przyjmuje utworu lub
warunkuje przyjęcie utworu od dokonania określonych zmian (w wyznaczonym do tego odpowiednim terminie),

to zgodnie z ustawą uznaje się, że utwór został przyjęty bez zastrzeżeń.

Ustawa o prawie autorskim daje jednak stronom możliwość ustalenia w umowie innego terminu niż 6 miesięcy. Pracodawcy często korzystają z tej możliwości, określając krótszy okres na ocenę i przyjęcie utworu – np. 1 miesiąc lub 3 miesiące – co jest szczególnie praktyczne w branżach, gdzie czas reakcji jest kluczowy.

WAŻNE – brak reakcji pracodawcy w przewidzianym terminie prowadzi do tego, że utwór uznaje się za przyjęty, co w konsekwencji oznacza, że pracodawca nabywa autorskie prawa majątkowe do utworu w zakresie określonym w ustawie i umowie o pracę.

Obowiązek rozpowszechniania utworu pracowniczego

Przepisy prawa autorskiego przewidują również ochronę twórczości pracowniczej. Przepis art. 12 ust. 2 ustawy o prawie autorskim i prawach powszechnych stanowi, że jeśli pracodawca nie przystąpi do rozpowszechniania utworu pracowniczego w okresie dwóch lat od daty przyjęcia utworu, pracownik może podjąć działania zmierzające do ochrony dzieła. W tym celu może wyznaczyć pracodawcy na piśmie stosowny termin na rozpowszechnienie utworu.

Po bezskutecznym upływie określonego terminu na rozpowszechnienie utworu pracowniczego autorskie prawa majątkowe wracają do pracownika wraz z własnością przedmiotu, na którym utwór utrwalono.

A co po ustaniu stosunku pracy?

Co do zasady pracodawca, który nabył autorskie prawa majątkowe do utworu pracownika, ma prawo korzystać z utworu na wszystkich polach eksploatacji utworu, chyba że umowa stanowi inaczej.

Dlatego też ustanie stosunku pracy nie wpływa na uprawnienia właścicielskie pracodawcy w zakresie nabytego utworu pracowniczego. Uprawnienia te gasną z upływem lat 70 od śmierci twórcy, a do utworów współautorskich – od śmierci współtwórcy, który przeżył pozostałych (por. art. 36 ustawy o prawie autorskim i prawach powszechnych).

Wzór klauzuli do umowy o pracę – przeniesienie praw autorskich do utworów pracowniczych

Jeśli jesteś pracodawcą i zatrudniasz pracowników wykonujących zadania o charakterze twórczym, na przykład grafików, copywriterów, programistów czy specjalistów od marketingu, to warto zadbać o odpowiednie zapisy w umowie o pracę dotyczące praw autorskich. Dzięki temu unikniesz niepotrzebnych sporów i zyskasz jasność co do tego, kiedy i na jakich zasadach nabywasz prawa do utworów stworzonych przez swoich pracowników.

§ X. Utwory pracownicze i prawa autorskie

Pracownik zobowiązuje się do wykonywania obowiązków służbowych w sposób twórczy, jeżeli charakter pracy tego wymaga, i tworzenia utworów w ramach stosunku pracy zgodnie z zakresem powierzonych obowiązków.
Pracownik oświadcza, że wszelkie utwory, które stworzy w ramach wykonywania obowiązków wynikających z umowy o pracę, będą traktowane jako utwory pracownicze.
Z chwilą przyjęcia przez Pracodawcę utworu powstałego w ramach wykonywania obowiązków służbowych, Pracodawca nabywa całość autorskich praw majątkowych do tego utworu, bez konieczności składania dodatkowych oświadczeń w tym zakresie, na następujących polach eksploatacji:
- utrwalanie i zwielokrotnianie utworu dowolną techniką (w tym drukarską, cyfrową, reprograficzną, fotograficzną oraz zapisu magnetycznego i cyfrowego),
- prowadzanie do obrotu, najem i użyczenie oryginału albo egzemplarzy,
- publiczne rozpowszechnianie, w tym wystawienie, wyświetlenie, odtworzenie, nadanie i reemitowanie oraz publiczne udostępnianie utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i czasie przez siebie wybranym (np. w Internecie),
- wprowadzanie do pamięci komputera oraz rozpowszechnianie w sieciach komputerowych.
Pracownik zobowiązuje się nie wykonywać autorskich praw osobistych w sposób, który mógłby utrudniać lub uniemożliwiać Pracodawcy korzystanie z utworu w nabytym zakresie, w szczególności zobowiązuje się do niewykonywania prawa do nadzoru autorskiego.
Pracodawca nabywa również własność nośnika, na którym utwór został utrwalony (w tym plików elektronicznych), o ile strony nie uzgodnią inaczej.
Pracodawca może w niniejszej umowie o pracę lub w drodze odrębnego porozumienia określić krótszy lub dłuższy termin na przyjęcie utworu, a także wskazać szczegółowe warunki akceptacji utworu.

Podsumowanie

Nabycie przez pracodawcę praw majątkowych do utworu stworzonego przez pracownika wymaga spełnienia dwóch podstawowych warunków, tj. utwór musi powstać w ramach wykonywania obowiązków służbowych, a następnie zostać przyjęty przez pracodawcę. Sam fakt zatrudnienia i samo stworzenie utworu nie wystarczają do przeniesienia praw autorskich. Aby uniknąć nieporozumień i potencjalnych sporów, warto w umowie o pracę precyzyjnie określić zasady dotyczące tworzenia i przejmowania praw do utworów powstających w ramach zatrudnienia. Strony mają w tym zakresie dużą swobodę – mogą dostosować zapisy do charakteru pracy, rodzaju tworzonych utworów czy oczekiwań obu stron. Przejrzyste i jednoznaczne uregulowanie tych kwestii pozwala zabezpieczyć interesy zarówno pracodawcy, jak i pracownika, zapewniając jasność co do tego, kiedy i na jakich warunkach dochodzi do nabycia praw do utworu powstałego w ramach stosunku pracy.

A jeśli zastanawiasz się jak sprawdzić istnienie praw autorskich do grafiki komputerowej, to przeczytaj ten artykuł.