Jednoosobowa działalność gospodarcza a dziedziczenie przedsiębiorstwa

Co do zasady, jednoosobowa działalność gospodarcza, to działalność prowadzona przez osobę fizyczną pod własnym imieniem i nazwiskiem i na własnym rachunek. Już, chociażby na podstawie tych przesłanek, można wskazać, że działalność „przypisana” konkretnej osobie fizycznej nie może być po śmierci tego konkretnego przedsiębiorcy prowadzona przez inną osobę fizyczną. Zatem w przypadku nagłej śmierci przedsiębiorcy prowadzącego jednoosobową działalność gospodarczą przedsiębiorstwo automatycznie przestaje istnieć.

Jednakże nie wszystko stracone, albowiem przedsiębiorca prowadzący JDG, który zechce się zabezpieczyć na wypadek swojej śmierci w taki sposób, że po jego „odejściu” firma zostanie odziedziczona, może podjąć za życia pewne czynności formalne, a mianowicie powołać zarząd sukcesyjny.

Ustawa z dnia 5 lipca 2018 roku o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej i innych ułatwieniach związanych z sukcesją przedsiębiorstw reguluje następujące kwestie:

• tymczasowe zarządzanie przedsiębiorstwem po śmierci przedsiębiorcy;
• zasady kontynuowania działalności gospodarczej po śmierci przedsiębiorcy;
• tymczasowe wykonywanie praw z udziału w przedsiębiorstwie małżonka przedsiębiorcy po śmierci tego małżonka;
• przejęcie decyzji administracyjnych związanych z wykonywaną działalnością gospodarczą.

Przedsiębiorstwo w spadku

Przedsiębiorstwo w spadku jest masą majątkową, która obejmuje składniki niematerialne i materialne, przeznaczone do wykonywania działalności gospodarczej przez przedsiębiorcę, stanowiące mienie przedsiębiorcy w chwili jego śmierci.

Jak powszechnie wiadomo, przedsiębiorstwo jest zorganizowanym zespołem składników niematerialnych i materialnych przeznaczonym do prowadzenia działalności gospodarczej. Obejmuje ono w szczególności:

• oznaczenie indywidualizujące przedsiębiorstwo lub jego wyodrębnione części (nazwa przedsiębiorstwa);
• własność nieruchomości lub ruchomości, w tym urządzeń, materiałów, towarów i wyrobów, oraz inne prawa rzeczowe do nieruchomości lub ruchomości;
• prawa wynikające z umów najmu i dzierżawy nieruchomości lub ruchomości oraz prawa do korzystania z nieruchomości, lub ruchomości wynikające z innych stosunków prawnych;
• wierzytelności, prawa z papierów wartościowych i środki pieniężne;
• koncesje, licencje i zezwolenia;
• patenty i inne prawa własności przemysłowej;
• majątkowe prawa autorskie i majątkowe prawa pokrewne;
• tajemnice przedsiębiorstwa;
• księgi i dokumenty związane z prowadzeniem działalności gospodarczej.

A jeśli zastanawiasz się, czy przedsiębiorstwo w spadku składa zeznania roczne, to przeczytaj artykuł „Przedsiębiorstwo w spadku a zeznanie roczne”

Kto jest właścicielem przedsiębiorstwa w spadku?

Właścicielem przedsiębiorstwa w spadku jest:

• osoba, która zgodnie z prawomocnym postanowieniem o stwierdzeniu nabycia spadku, zarejestrowanym aktem poświadczenia dziedziczenia albo europejskim poświadczeniem spadkowym, nabyła składniki niematerialne i materialne na podstawie powołania do spadku z ustawy albo testamentu, albo nabyła przedsiębiorstwo, albo udział w przedsiębiorstwie na podstawie zapisu windykacyjnego;
• małżonek przedsiębiorcy, któremu przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku;
• osoba, która nabyła przedsiębiorstwo w spadku albo udział w przedsiębiorstwie w spadku np. od małżonka, w tym osoba prawna albo jednostka organizacyjna, do której wniesiono przedsiębiorstwo tytułem wkładu, w przypadku gdy po śmierci przedsiębiorcy nastąpiło zbycie tego przedsiębiorstwa albo udziału w tym przedsiębiorstwie.

Kto, kiedy i jak może powołać zarządcę sukcesyjnego?

Każdy przedsiębiorca, który jest zarejestrowany w CEIDG, może za swojego życia ustanowić zarządcę sukcesyjnego. Przedsiębiorca wówczas musi:

• wskazać określoną osobę do pełnienia funkcji zarządcy sukcesyjnego albo
• zastrzec, że z chwilą jego śmierci wskazany prokurent stanie się zarządcą sukcesyjnym;

Jeżeli zdarzy się jednak sytuacja, że przedsiębiorca nie złożył wniosku o wpis do CEIDG zarządcy sukcesyjnego, to po śmierci przedsiębiorcy zarząd sukcesyjny może zostać ustanowiony wyłącznie w wyniku powołania zarządcy sukcesyjnego przez:

• małżonka przedsiębiorcy, któremu przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku;
• spadkobiercę ustawowego przedsiębiorcy, który przyjął spadek (w takim przypadku należy pamiętać, że wymagana jest zgoda osób, którym łącznie przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku większy niż 85/100);
• spadkobiercę testamentowego przedsiębiorcy, który przyjął spadek (w takim przypadku należy pamiętać, że wymagana jest zgoda osób, którym łącznie przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku większy niż 85/100);
• zapisobiercę windykacyjnego, który przyjął zapis windykacyjny, jeżeli zgodnie z ogłoszonym testamentem przysługuje mu udział w przedsiębiorstwie w spadku (w takim przypadku należy pamiętać, że wymagana jest zgoda osób, którym łącznie przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku większy niż 85/100).

Natomiast właściciel przedsiębiorstwa w spadku może powołać zarządcę sukcesyjnego po uprawomocnieniu się postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, zarejestrowaniu aktu poświadczenia dziedziczenia albo wydaniu europejskiego poświadczenia spadkowego. Jeżeli nie zostało wydane prawomocne postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku, nie został zarejestrowany akt poświadczenia dziedziczenia ani nie zostało wydane europejskie poświadczenie spadkowe, wielkość udziałów w przedsiębiorstwie w spadku ustala się przy uwzględnieniu wszystkich znanych osobie powołującej zarządcę sukcesyjnego osób, którym w chwili powołania zarządcy sukcesyjnego przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku.

Zarządcę sukcesyjnego można zatem powołać:

• za życia przedsiębiorcy w CEIDG (przedsiębiorca może ustanowić zarządcę sukcesyjnego albo zastrzec, że z chwilą jego śmierci wskazany prokurent stanie się zarządcą sukcesyjnym);
• po śmierci przedsiębiorcy u notariusza, który następnie zgłasza zarządcę sukcesyjnego w CEIDG (jeśli zarządca sukcesyjny nie został ustanowiony przed śmiercią przedsiębiorcy, to takiego zarządcę może powołać, w ciągu dwóch miesięcy od dnia śmierci przedsiębiorcy małżonek, spadkobiercy, zapisobiercy).

Warto pamiętać, że:

• powołanie zarządcy sukcesyjnego po śmierci przedsiębiorcy w przypadku zasadniczo wymagają zachowania formy aktu notarialnego;
• zawieszenie działalności gospodarczej nie stanowi przeszkody do ustanowienia zarządu sukcesyjnego;
• nie można ustanowić zarządu sukcesyjnego, jeżeli została ogłoszona upadłość przedsiębiorcy;
• chwilą ustanowienia zarządu sukcesyjnego jest śmierć przedsiębiorcy, w przypadku gdy przedsiębiorca złożył wniosek o wpis do CEIDG zarządcy sukcesyjnego;
• dokonania wpisu do CEIDG zarządcy sukcesyjnego powołanego przez małżonka albo spadkobierców.

Kto może być zarządcą sukcesyjnym?

Zarządcą sukcesyjnym może być wyłącznie osoba fizyczna, która ma pełną zdolność do czynności prawnych.

Zarządcą sukcesyjnym nie może zostać:

• osoba fizyczna, wobec której prawomocnie orzeczono:
  • zakaz prowadzenia działalności gospodarczej;
  • środek karny albo środek zabezpieczający w postaci zakazu prowadzenia działalności gospodarczej wykonywanej przez przedsiębiorcę lub działalności gospodarczej w zakresie zarządu majątkiem;
• osoba prawna czy też jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej.

Przedsiębiorca może również za życia powołać „dodatkowego” zarządcę sukcesyjnego na wypadek, gdyby zarządca sukcesyjny powołany w pierwszej kolejności zrezygnował z pełnienia tej funkcji albo nie mógł jej pełnić z powodu śmierci, ograniczenia lub utraty zdolności do czynności prawnych, odwołania go przez przedsiębiorcę albo uprawomocnienia się orzeczenia o zakazie prowadzenia działalności gospodarczej. Takiego „rezerwowego” zarządcę również trzeba zgłosić do CEIDG.

Wykonywanie zarządu sukcesyjnego

W sprawach wynikających z prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku zarządca sukcesyjny posługuje się dotychczasową firmą przedsiębiorcy z dodaniem oznaczenia „w spadku”. Dodatkowo zarządca posługuje się NIP-em zmarłego przedsiębiorcy.

Zarząd sukcesyjny:

• obejmuje zobowiązanie do prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku oraz umocowanie do czynności sądowych i pozasądowych związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa w spadku;
• nie może być przeniesiony;
• nie może zostać ograniczony ze skutkiem wobec osób trzecich;

Zarządca sukcesyjny:

• działa w imieniu własnym, na rachunek właściciela przedsiębiorstwa w spadku;
• wykonuje prawa i obowiązki zmarłego przedsiębiorcy wynikające z wykonywanej przez niego działalności gospodarczej oraz prawa i obowiązki wynikające z prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku;
• pełni obowiązki pracodawcy;
• może pozywać i być pozywany w sprawach wynikających z wykonywanej przez przedsiębiorcę działalności gospodarczej lub prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku oraz brać udział w postępowaniach administracyjnych, podatkowych i sądowoadministracyjnych w tych sprawach (w takich postępowaniach zarządca sukcesyjny działa w imieniu własnym, na rzecz właściciela przedsiębiorstwa w spadku);
• wszelkie pisma w sprawach wynikających z wykonywanej przez przedsiębiorcę działalności gospodarczej lub prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku dokonuje się wobec zarządcy sukcesyjnego;
• dokonuje czynności zwykłego zarządu w sprawach wynikających z prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku;
• dokonuje czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu za zgodą wszystkich właścicieli przedsiębiorstwa w spadku, a w przypadku braku takiej zgody za zezwoleniem sądu.

Stosunki między właścicielami przedsiębiorstwa w spadku a zarządcą sukcesyjnym

Zarządca sukcesyjny otrzymuje wynagrodzenie, do którego stosuje się odpowiednio przepisy ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 roku – Kodeks cywilny o zleceniu.

Właściciele przedsiębiorstwa w spadku:

• mają prawo do udziału w zyskach i uczestniczą w stratach wynikających z prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku, w takim stosunku, w jakim przysługuje im udział w przedsiębiorstwie w spadku;
• mogą żądać podziału i wypłaty zysku pomniejszonego o należności publicznoprawne i niepokryte straty z upływem roku od dnia ustanowienia zarządu sukcesyjnego i z końcem każdego kolejnego roku za rok poprzedni;
• otrzymują zysk, który jest wypłacany w odpowiednich częściach przez zarządcę sukcesyjnego;
• mogą żądać od zarządcy sukcesyjnego wypłacenia im zaliczek na poczet przewidywanego zysku, chyba że byłoby to sprzeczne z zasadami prawidłowej gospodarki (zaliczki mogą być wypłacane wyłącznie ze środków pieniężnych);

Odpowiedzialność

Za zobowiązania związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa w spadku solidarną odpowiedzialność ponoszą właściciele przedsiębiorstwa w spadku. Oznacza to, że zarządca sukcesyjny nie ponosi odpowiedzialności za zobowiązania związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa w spadku. Jednak odpowiedzialność, jaka na nim spoczywa, to odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną na skutek nienależytego wykonywania obowiązków.

Odpowiedzialność właściciela może zostać ograniczona, w przypadku, gdy nie uczestniczył on w powołaniu zarządcy sukcesyjnego i ponosi on odpowiedzialność za zobowiązania związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa w spadku do wartości stanu czynnego przedsiębiorstwa w spadku, przypadającej na jego udział według stanu na dzień, w którym dowiedział się o ustanowieniu zarządu sukcesyjnego. Jednakże ograniczenie odpowiedzialności nie dotyczy zobowiązań powstałych po dniu, w którym właściciel przedsiębiorstwa w spadku dowiedział się o ustanowieniu zarządu sukcesyjnego, chyba że niezwłocznie odwołał zarządcę sukcesyjnego, a jeżeli nie był uprawniony do odwołania zarządcy sukcesyjnego – zażądał jego odwołania przez osoby uprawnione.

Odwołanie zarządcy sukcesyjnego

Przedsiębiorca może odwołać zarządcę sukcesyjnego, składając mu oświadczenie w formie pisemnej pod rygorem nieważności.

Rezygnacja zarządcy sukcesyjnego z funkcji

Zarządca sukcesyjny może zrezygnować z pełnienia tej funkcji, składając oświadczenie przedsiębiorcy w formie pisemnej pod rygorem nieważności.

Dodatkowo zarządca sukcesyjny przestaje pełnić tę funkcję z:

• dniem śmierci zarządcy sukcesyjnego;
• dniem ograniczenia lub utraty zdolności do czynności prawnych;
• chwilą odwołania;
• upływem terminu, a jeżeli wcześniej powołano kolejnego zarządcę sukcesyjnego, to z chwilą powołania kolejnego zarządcy sukcesyjnego;
• dniem uprawomocnienia się orzeczenia o zakazie prowadzenia działalności gospodarczej.

Jednakże powyższe okoliczności nie mogą wystąpić później niż z dniem wygaśnięcia zarządu sukcesyjnego.

Wygaśnięcie zarządu sukcesyjnego

Zarząd sukcesyjny wygasa z:

• upływem dwóch miesięcy od dnia śmierci przedsiębiorcy, jeżeli w tym okresie żaden ze spadkobierców przedsiębiorcy nie przyjął spadku ani zapisobierca windykacyjny nie przyjął zapisu windykacyjnego, którego przedmiotem jest przedsiębiorstwo albo udział w przedsiębiorstwie, chyba że zarządca sukcesyjny działa na rzecz małżonka przedsiębiorcy, któremu przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku;
• dniem uprawomocnienia się postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, zarejestrowania aktu poświadczenia dziedziczenia albo wydania europejskiego poświadczenia spadkowego, jeżeli jeden spadkobierca albo zapisobierca windykacyjny nabył przedsiębiorstwo w spadku w całości;
• dniem nabycia przedsiębiorstwa w spadku w całości przez jedną osobę;
• upływem miesiąca od dnia wykreślenia zarządcy sukcesyjnego z CEIDG, chyba że w tym okresie powołano kolejnego zarządcę sukcesyjnego;
• dniem ogłoszenia upadłości przedsiębiorcy;
• dniem dokonania działu spadku obejmującego przedsiębiorstwo w spadku;
• upływem dwóch lat od dnia śmierci przedsiębiorcy.

Warto również wskazać, że sąd z ważnych przyczyn może przed dniem wygaśnięcia zarządu sukcesyjnego przedłużyć okres zarządu sukcesyjnego na czas nie dłuższy niż pięć lat od dnia śmierci przedsiębiorcy.

Podsumowanie

Zarządca sukcesyjny to tymczasowy „zastępca” zmarłego przedsiębiorcy, który został ustanowiony do prowadzenia spraw przedsiębiorstwa w spadku. W tym czasie zasadniczo rodzina albo inni spadkobiercy przedsiębiorcy mogą uporządkować sprawy spadkowe i zastanowić się nad dalszymi losami firmy. Do plusów ustanowienia zarządu sukcesyjnego należy niewątpliwie możliwość dalszego prowadzenia, funkcjonowania przedsiębiorstwa mimo śmierci właściciela, utrzymanie stanowisk pracy i umów z klientami/kontrahentami.

Z artykułu „Fundacja rodzinna – czym jest i jakie są jej cele?” dowiesz się, czym jest fundacja rodzinna.