Niedozwolone postanowienia wzorców umów, czyli jakie zapisy umowne są zakazane?

Co do zasady, zakazane jest stosowanie we wzorcach umów zawieranych z konsumentami niedozwolonych postanowień umownych. Zakaz ten wynika przede wszystkim z ustawy z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów, a kwestia niedozwolonych postanowień umownych zostać zaś uregulowania w ustawie z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny.

Jeśli chcesz wiedzieć co się kryje pod zakazem stosowania niedozwolonych postanowień wzorców umów, przeczytaj niniejszy artykuł.

Niedozwolone postanowienia umowne i zakaz ich stosowania

W ramach ochrony konsumentów ustawodawca zakazał przedsiębiorcom stosowania we wzorcach umów zawieranych z konsumentami niedozwolonych postanowień umownych, o których mowa w art. 385(1) § 1 Kodeksu cywilnego.

Ustawodawca w przepisie art. 23a ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów wprowadził zakaz stosowania we wzorcach umowy wykorzystywanych przy zawieraniu umów z konsumentami niedozwolonych postanowień umownych. Postępowanie w sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone może być wszczęte przez Prezesa UOKiK wyłącznie z urzędu.

Prezes UOKiK, który w wyniku przeprowadzonego postępowania będzie mógł zastosować katalog instrumentów, takich jak:

• uznanie w decyzji stosowanego przez przedsiębiorcę postanowienia za niedozwolone postanowienie wzorca umownego i zakazanie przedsiębiorcy jego wykorzystywania;
• nałożenie na przedsiębiorcę w decyzji kary pieniężnej do 10% obrotu osiągniętego w roku obrotowym poprzedzającym rok nałożenia kary;
• określenie w decyzji środków koniecznych do usunięcia skutków stosowania postanowień niedozwolonych, np. nakazanie przedsiębiorcy poinformowania konsumentów, którzy już zawarli umowę, w której treści pojawiły się klauzule abuzywne, o naruszeniu ich praw lub złożenia przez przedsiębiorcę oświadczenia o treści i formie określonych w decyzji;
• nakazanie przedsiębiorcy publikacji decyzji, także tej nieprawomocnej.

Od decyzji Prezesa UOKiK przedsiębiorca może się odwołać do Sądu Okręgowego w Warszawie – SOKiK. Podobnie jak w przypadku praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów, przedsiębiorca może dobrowolnie podjąć pewne zobowiązania mające na celu usunięcie skutków naruszenia. Wówczas Prezes UOKiK może wydać decyzję o uznaniu postanowienia wzorca za niedozwoloną klauzulę oraz zakazie jej stosowania [tak A. Wędrychowska-Karpińska, A. Wiercińska-Krużewska [w:] Ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów. Komentarz, wyd. II, red. A. Stawicki, E. Stawicki, Warszawa 2016, art. 23(a)].

Konsumentowi, którego prawa zostały naruszone przez przedsiębiorcę wskutek zastosowania niedozwolonej klauzuli umownej, przysługują dwa podstawowe środki ochrony:

• wniesienie powództwa do sądu cywilnego przeciwko przedsiębiorcy z powołaniem się na bezskuteczność klauzuli, na podstawie art. 385(1) § 1 Kodeksu cywilnego lub
• złożenie zawiadomienia o podejrzeniu naruszenia zakazu stosowania niedozwolonych postanowień umownych do Prezesa UOKiK na podstawie art. 99a ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów. Takie zawiadomienie powinno zawierać następujące elementy, tj.:
• wskazanie przedsiębiorcy, któremu zarzucane jest stosowanie niedozwolonych postanowień wzorca umowy;
• opis stanu faktycznego będącego podstawą zawiadomienia;
• wskazanie postanowienia wzorca umowy naruszającego zakaz;
• uprawdopodobnienie naruszenia zakazu;
• dane identyfikujące zgłaszającego zawiadomienie.

Niedozwolone postanowienia w świetle przepisów Kodeksu cywilnego

Przepis art. 23a ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów ustanawia zakaz stosowania postanowień niedozwolonych we wzorcach umów wykorzystywanych w obrocie konsumenckim. Z kolei w myśl regulacji wynikającej z przepisu art. 385(1) § 1 Kodeksu cywilnego, postanowieniami niedozwolonymi są te postanowienia, które kształtują prawa i obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy.

Związanie ze wzorcem umowy

W pierwszej kolejności wskazać należy, że ustalony przez jedną ze stron wzorzec umowy, w szczególności ogólne warunki umów, wzór umowy, regulamin, wiąże drugą stronę, jeżeli został jej doręczony przed zawarciem umowy.

W razie gdy posługiwanie się wzorcem jest w stosunkach danego rodzaju zwyczajowo przyjęte, wiąże on także wtedy, gdy druga strona mogła się z łatwością dowiedzieć o jego treści. Nie dotyczy to jednak umów zawieranych z udziałem konsumentów, z wyjątkiem umów powszechnie zawieranych w drobnych, bieżących sprawach życia codziennego.

Co istotne, w przypadku gdy dojdzie do sprzeczności treści umowy z wzorcem umowy strony są związane umową. Przede wszystkim należy zapamiętać, że wzorzec umowy powinien być sformułowany jednoznacznie i w sposób zrozumiały. Postanowienia niejednoznaczne tłumaczy się na korzyść konsumenta. Jednakże zasady tej nie stosuje się w postępowaniu w sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone.

Zastanawiasz się co się zmieniło w ciągu tego roku w ustawie o ochronie konkurencji i konsumentów? Jeśli tak, to w tym artykule znajdziesz odpowiedź.

Niedozwolone postanowienia umowne

Postanowienia umowy zawieranej z konsumentem nieuzgodnione indywidualnie nie wiążą go, jeżeli kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy (niedozwolone postanowienia umowne). Nie dotyczy to postanowień określających główne świadczenia stron, w tym cenę lub wynagrodzenie, jeżeli zostały sformułowane w sposób jednoznaczny.

Przepisy Kodeksu cywilnego stanowią, że nieuzgodnione indywidualnie są te postanowienia umowy, na których treść konsument nie miał rzeczywistego wpływu. W szczególności odnosi się to do postanowień umowy przejętych z wzorca umowy zaproponowanego konsumentowi przez kontrahenta.

Katalog klauzul niedozwolonych

Katalog klauzul niedozwolonych został uregulowany w przepisie art. 385(3) Kodeksu cywilnego, zgodnie z którym w razie wątpliwości uważa się, że niedozwolonymi postanowieniami umownymi są te, które w szczególności:

• wyłączają lub ograniczają odpowiedzialność względem konsumenta za szkody na osobie;
• wyłączają lub istotnie ograniczają odpowiedzialność względem konsumenta za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania;
• wyłączają lub istotnie ograniczają potrącenie wierzytelności konsumenta z wierzytelnością drugiej strony;
• przewidują postanowienia, z którymi konsument nie miał możliwości zapoznać się przed zawarciem umowy;
• zezwalają kontrahentowi konsumenta na przeniesienie praw i przekazanie obowiązków wynikających z umowy bez zgody konsumenta;
• uzależniają zawarcie umowy od przyrzeczenia przez konsumenta zawierania w przyszłości dalszych umów podobnego rodzaju;
• uzależniają zawarcie, treść lub wykonanie umowy od zawarcia innej umowy, niemającej bezpośredniego związku z umową zawierającą oceniane postanowienie;
• uzależniają spełnienie świadczenia od okoliczności zależnych tylko od woli kontrahenta konsumenta;
• przyznają kontrahentowi konsumenta uprawnienia do dokonywania wiążącej interpretacji umowy;
• uprawniają kontrahenta konsumenta do jednostronnej zmiany umowy bez ważnej przyczyny wskazanej w tej umowie;
• przyznają tylko kontrahentowi konsumenta uprawnienie do stwierdzania zgodności świadczenia z umową;
• wyłączają obowiązek zwrotu konsumentowi uiszczonej zapłaty za świadczenie niespełnione w całości lub części, jeżeli konsument zrezygnuje z zawarcia umowy lub jej wykonania;
• przewidują utratę prawa żądania zwrotu świadczenia konsumenta spełnionego wcześniej niż świadczenie kontrahenta, gdy strony wypowiadają, rozwiązują lub odstępują od umowy;
• pozbawiają wyłącznie konsumenta uprawnienia do rozwiązania umowy, odstąpienia od niej lub jej wypowiedzenia;
• zastrzegają dla kontrahenta konsumenta uprawnienie wypowiedzenia umowy zawartej na czas nieoznaczony, bez wskazania ważnych przyczyn i stosownego terminu wypowiedzenia;
• nakładają wyłącznie na konsumenta obowiązek zapłaty ustalonej sumy na wypadek rezygnacji z zawarcia lub wykonania umowy;
• nakładają na konsumenta, który nie wykonał zobowiązania lub odstąpił od umowy, obowiązek zapłaty rażąco wygórowanej kary umownej lub odstępnego;
• stanowią, że umowa zawarta na czas oznaczony ulega przedłużeniu, o ile konsument, dla którego zastrzeżono rażąco krótki termin, nie złoży przeciwnego oświadczenia;
• przewidują wyłącznie dla kontrahenta konsumenta jednostronne uprawnienie do zmiany, bez ważnych przyczyn, istotnych cech świadczenia;
• przewidują uprawnienie kontrahenta konsumenta do określenia lub podwyższenia ceny lub wynagrodzenia po zawarciu umowy bez przyznania konsumentowi prawa odstąpienia od umowy;
• uzależniają odpowiedzialność kontrahenta konsumenta od wykonania zobowiązań przez osoby, za pośrednictwem których kontrahent konsumenta zawiera umowę lub przy których pomocy wykonuje swoje zobowiązanie, albo uzależniają tę odpowiedzialność od spełnienia przez konsumenta nadmiernie uciążliwych formalności;
• przewidują obowiązek wykonania zobowiązania przez konsumenta mimo niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania przez jego kontrahenta;
• wyłączają jurysdykcję sądów polskich lub poddają sprawę pod rozstrzygnięcie sądu polubownego polskiego lub zagranicznego albo innego organu, a także narzucają rozpoznanie sprawy przez sąd, który wedle ustawy nie jest miejscowo właściwy.

Postanowienie uznane za niedozwolone nie wiążą konsumenta. Jednakże aby móc uznać, że dane postanowienie umowne jest niedozwolone, to konieczne jest wystąpienie łącznie sprzeczności z dobrymi obyczajami jak i rażącego naruszenia interesów konsumenta. Za sprzeczne z dobrymi obyczajami należy uznać działania zmierzające do niedoinformowania, dezorientacji, bądź wywołania błędnego przekonania u konsumenta, przy wykorzystaniu jego niewiedzy lub naiwności. i zagwarantował przejrzystość oraz klarowność łączącego strony stosunku prawnego.

Przepis art. 385(1) § 1 KC ma charakter ochronny dla konsumenta, czego wyrazem jest wynikająca z treści tego artykułu sankcja bezskuteczności nieuzgodnionej indywidualnie klauzuli, kształtującej jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy [tak Wyrok Sądu Najwyższego – Izba Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych z dnia 21 czerwca 2023 r., sygn. akt II NSNc 96/23].

Podsumowanie

Niewątpliwie konsument powinien mieć zawsze możliwość zapoznania się przed zawarciem umowy ze wszystkimi warunkami danej umowy. Jeśli już dojdzie do zawarcia w danej umowie niedozwolonego postanowienia umowy, to takie postanowienie umowne jest od początku, z mocy samego prawa, dotknięte bezskutecznością na korzyść konsumenta.

Chcesz wiedzieć więcej na temat zakazu praktyk ograniczających konkurencję, to przejdź do tego artykułu.